Τo ’21 είναι για μένα ένα πολύ σύνθετο και περίπλοκο φαινόμενο. Δεν είναι απλό. Υπήρξε η πρωταρχική γραμμή, ας πούμε, του Παπαρρηγόπουλου, που το ’βλεπε σαν μια εξέλιξη της εθνικής ιδέας. Μετά ήρθε ο Κορδάτος που χτύπησε, με την κοινωνική σημασία της επανάστασης, την πιο πάνω γραμμή, για να δείξει ότι η επανάσταση είχε κοινωνικό χαρακτήρα, σαν αντίβαρο. Και το ίδιο το ’21 είναι και κοινωνική επανάσταση, γιατί πήγε να βγάλει απ’ την Οθωμανική φεουδαρχία τον Ελληνισμό, και εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση γιατί έβγαζε τους υπόδουλους από τον ξένο ζυγό, από την εθνική καταπίεση. Πάντοτε επιμένω ότι το έθνος είναι ένας παράγοντας που δεν μπορούμε να τον αγνοήσουμε. Αν τον αγνοήσουμε παραμορφώνονται τα πράγματα, γιατί έθνος και κοινωνική πραγματικότητα εφάπτονται και οριζόντια και κάθετα. Δηλαδή, και η γλώσσα και τα ήθη και τα έθιμα κ.λπ. αποτελούν κοινωνική πραγματικότητα. Δεν ξέρω μετά από είκοσι χιλιάδες χρόνια, αλλά στην εποχή που ζούμε, η ανθρωπότητα είναι χωρισμένη σε έθνη. Λοιπόν, όταν δεν μπορείς να αναπτύξεις ελεύθερα τη γλώσσα σου, δεν μπορείς να αναπτύξεις ελεύθερα τα ήθη και τα έθιμά σου, τον πολιτισμό σου, τότε δεν μπορείς και ελεύθερα να σκεφτείς, αισθάνεσαι καταπίεση, δεν μπορείς και κοινωνικά να απελευθερωθείς. Το ένα είναι δεμένο με το άλλο πολύ σφικτά.
Το 1821, ήταν, λοιπόν, και κοινωνική και εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση. Και εντάσσεται μέσα στο μεγάλο αυτό σύνολο των επαναστάσεων του 19ου αιώνα και είναι ένας απ’ τους πιο σημαντικούς σταθμούς. Γιατί σπάει την Ιερά Συμμαχία, τουλάχιστον στην Ευρώπη∙ δεν μιλάω για Λατινική Αμερική γιατί έχουμε και στη Λατινική Αμερική εκείνη την περίοδο κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας και τα λοιπά, αλλά για να βγάλουν τους λαούς της απευθείας από τον αποικιακό ζυγό. Το 1821 φέρει τεράστια αναστάτωση στην εξέλιξη του Ανατολικού ζητήματος, που είναι η διείσδυση της αποικιοκρατίας σ’ αυτό το χώρο, και από την άλλη πάει να δημιουργήσει ένα κράτος, με πρωταγωνιστές το ελληνικό έθνος και την ελληνική αστική τάξη. Η αστικοποίηση που γίνεται στην Ευρώπη, στην Ελλάδα γίνεται εκτός Ελλάδας. Αυτό είναι γνωστό και το λέμε όλοι. Δηλαδή, δεν δημιουργήθηκε το άστυ εδώ, και έχουμε τους φωτισμένους αστούς μας στις παροικίες που έρχονται προς τα εδώ και φέρνουν τις αστικοδημοκρατικές ιδέες προς ένα λαό που είναι σχεδόν αγροτικός. Γι’ αυτό είναι και αγροτικός πόλεμος το ’21.
Έτσι, το 1821 εντάσσεται και στον προβληματισμό των αγροτικών πολέμων. Δεν είναι, δηλαδή, το ’21 ένα φαινόμενο, ένα γεγονός σαν αυτό της Γαλλίας όπου ο αστισμός αναπτύχθηκε εσωτερικά. Στη Γαλλία υπήρχε το πρόβλημα της πολιτικής εξουσίας της νέας αστικής τάξης και της εξάλειψης των φεουδαρχών από την πολιτική εξουσία. Εδώ είχαμε να συντρίψουμε τον Οθωμανό φεουδάρχη, να αντιμετωπίσουμε την αποικιοκρατική διείσδυση των μεγάλων αποικιοκρατικών δυνάμεων, να κάνουμε κοινωνικό μετασχηματισμό και να αστικοποιηθούμε εκ των υστέρων.
Γη και ελευθερία
Κοινός στόχος των εξεγερμένων είναι, των μεν χωρικών, απ’ τη μια μεριά να πάρουν τη γη, απ’ την άλλη να διώξουν τον άπιστο κατακτητή. Αυτό είναι το εθνικό τους. Κοινός στόχος των αστών μας ήταν να δημιουργήσουν ένα σύγχρονο αστικό κράτος, με εθνική χροιά. Αλλά επειδή οι ίδιοι μεγάλωσαν και ανατράφηκαν σε μεγάλα αστικά κέντρα του εξωτερικού, είναι και φορείς εξωτερικών επιδράσεων. Δηλαδή, έχουμε, κάτι που βγαίνει μετά: τους αγγλόφιλους, τους γαλλόφιλους, τους ρωσόφιλους κ.λπ. Γιατί συνδέονται με διάφορα συμφέροντα αυτοί οι άνθρωποι.
Τώρα, τι έμεινε κατά τη γνώμη μου σαν μύθος. Έμεινε σαν μύθος, μέσα στην αγροτιά, όλοι αυτοί οι ωραίοι τύποι, όπως τους εμφανίζει η λαϊκή παράδοση. Από κοντά δεν τους έζησε κανένας μας για να έχει προσωπική γνώμη. Γεγονός είναι ότι πάλεψαν για τη λευτεριά. Έμεινε σαν παράδοση ο αγώνας για την ελευθερία, που είναι πολύ βασικό πράγμα για τον άνθρωπο. Γιατί νομίζω ότι η κοινωνία κινείται από την ανάγκη που έχει ο άνθρωπος για τη λευτεριά του, είτε απέναντι στη φύση είτε απέναντι στην κοινωνία την ίδια που τον έφτιαξε. Αυτό τον κινάει. Δεν τον κινάει τίποτ’ άλλο. Και έμειναν και αρνητικές παραδόσεις και δημιουργήθηκαν και αρνητικοί μύθοι. Ο μύθος των προστάτιδων δυνάμεων. Δεν είναι μόνο θετικοί οι μύθοι.
Από την άλλη ήθελα να πω, σαν πρώτη επαφή του ζητήματος, η απομυθοποίηση νομίζω ότι είναι νιχελισμός. Ο μύθος είναι ο μόνος τομέας όπου ο λαός –ακόμα, δεν ξέρω αργότερα τι θα κάνει– δεν έχει όρια στην ελευθερία της φαντασίας του. Στον τομέα αυτό είναι ακόμα ελεύθερος. Οι ήρωες της επανάστασης είναι αυτοί που ζουν μέσα στον κόσμο. Δηλαδή, ο μύθος των ηρώων αυτών, είναι οι παραστάσεις που ζουν μέσα στον κόσμο. Είναι ο Διάκος, ο Παπαφλέσσας, ο Κολοκοτρώνης, έτσι όπως τους φαντάζεται ο λαός. Θέλει να φαντάζεται ωραίο τον Κολοκοτρώνη, δεν μπορεί να τον εμποδίσει κανένας. Δεν μπορείς να του καταστρέφεις αυτή την ικανότητα που έχει… Δηλαδή, δεν μπορείς να του την καταστρέφεις ό,τι και να κάνεις. Γιατί το έχει ανάγκη. Κι εκεί μπορεί ελεύθερα να φανταστεί. Βέβαια, με την αστικοποίηση της Ελλάδας, ιδιαίτερα μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και την υποχώρηση του αγροτικού κόσμου, είναι επόμενο να υποχωρεί ο μύθος του ’21. Μα δεν χάνεται. Η ανάγκη της ελευθερία δεν ξεριζώνεται.
Νίκος Ψυρούκης
(αποσπάσματα από πολύωρη συζήτηση μεταξύ των ιστορικών Βασίλη Σφυρόερα, Βασίλη Παναγιωτόπουλου και Νίκου Ψυρούκη, στα γραφεία του περιοδικού, με ερωτήσεις του Γιώργη Έξαρχου και του Στέλιου Ελληνιάδη, ντέφι, τ. 14)
