Της Βασιλικής Παναγιωτοπούλου*
Βρισκόμαστε στα τέλη του 2012, όταν ανακοινώνεται ότι το Ίδρυμα Ωνάση χρηματοδοτεί τις μελέτες που αφορούν στην εκπόνηση του έργου για την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου. Αναλαμβάνει, δε, ταυτόχρονα να τρέξει την οργάνωση και προβολή του όλου εγχειρήματος.
Τι σημαίνει αυτό;
Το Δημόσιο αδυνατεί να συμβάλει. Το Μνημόνιο αλυσιδωτά οδηγεί στην απόσυρση του κράτους, από ό,τι οφείλει να δημιουργεί προς το κοινό συμφέρον. Η πανταχού παρούσα ιδιωτική πρωτοβουλία, με γρήγορες και αδιαφανείς διαδικασίες, προσέρχεται χορηγός και επικοινωνεί τα μηνύματα.
Ποιος θα όφειλε, από πλευράς πολιτείας, να οργανώσει το όλο εγχείρημα;
Η ΕΑΧΑ, με την τεχνογνωσία που διαθέτει και την επιτυχημένη οργάνωση του προγράμματος Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων, συγκροτεί τον καταλληλότερο διαχειριστή στα της Πανεπιστημίου.
Αντίθετα, το έργο προβολής, οργάνωσης του διαγωνισμού, ανάθεσης και εκπόνησης των μελετών και χρηματοδότησής τους, ανατίθεται στο Ίδρυμα Ωνάση. Έτσι, τον Γενάρη του 2014 και χωρίς ουσιαστικό αντικείμενο η ΕΑΧΑ ενταφιάζεται για τα καλά και οδηγείται στα αζήτητα μια δυναμική χρόνων. Καταργείται εν μια νυκτί από τον υπουργό Διοικητικής Μεταρρύθμισης. Η πλειονότητα της κοινωνίας θεωρεί ότι το Ίδρυμα Ωνάση χρηματοδοτεί ολόκληρο το έργο. Πρόκειται για τη δύναμη του marketing.
Το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας, 1985, δεν έχει εφαρμοστεί σε πολλά απ’ όσα προβλέπει
Τριάντα χρόνια, νισάφι πια, οι γενικές μελέτες μετά από τόσα χρόνια έρευνας και τεχνογνωσίας μένουν ανενεργές. Έτοιμες έρευνες, έτοιμες αναλύσεις, έτοιμες προτάσεις. Χρειάζεται μια καλλωπιστική χειρονομία που θα συγκεράσει και θα πλασάρει το όλον, σε συσκευασία πολυτελείας. Στήνεται ο διαγωνισμός.
Η UIA -Παγκόσμια Ένωση Αρχιτεκτόνων- καταγγέλλει τους όρους διεξαγωγής του διαγωνισμού, με έντονη τοποθέτηση του μέλους του Συμβουλίου της, Νίκου Φιντικάκη.
Ο Πανελλήνιος Σύλλογος Αρχιτεκτόνων, επίσης, διαχωρίζει τη θέση του. Δεν αναρτά τα του διαγωνισμού στην ιστοσελίδα του. Το Τμήμα Αττικής των Αρχιτεκτόνων, με δελτίο Τύπου επικοινωνεί δημόσια τις επιστημονικού και δεοντολογικού χαρακτήρα ενστάσεις του. Τα περισσότερα μεγάλα ελληνικά μελετητικά γραφεία απέχουν συνειδητά.
Οι φωνές παρακάμπτονται, ο ιδιωτικός διαγωνισμός προχωρά κανονικά, οι συμμετοχές δεν είναι ανάλογες των σχετικών διεθνών αντίστοιχων εγχειρημάτων. Το ολλανδικό γραφείο OKRA αποσπά το Α’ Βραβείο, με μια συντηρητική σε πρωτοτυπία λύση: Περιοχές πρασίνου, δεξαμενές νερού για τη συλλογή υδάτων, φωτορεαλιστικές απεικονίσεις με συστάδες δέντρων. Ευτυχισμένοι ιθαγενείς και τουρίστες μπροστά από τις εκθέσεις του διαγωνισμού (μετρό Συντάγματος, μόνιμη έκθεση στη Στοά Καυτατζόγλου) γεύονται τη διαύγεια της αθηναϊκής αγκαλιάς, ξέγνοιαστοι, flâneurs, φορτωμένοι με τα πακέτα μιας φρούδας επιδεικνυόμενης καταναλωτικής ευμάρειας.
Σε μια Αθήνα της κρίσης, των συσσιτίων, της αιμορραγούσας κοινωνίας, οι εικόνες και τα χαρούμενα σχέδια φέρνουν στο μυαλό τις πολυδιαφημισμένες ξέγνοιαστες μέρες των Ολυμπιακών Αγώνων και των Ολυμπιακών Ακινήτων, όχι όμως και του χρέους των 20 δισ. ευρώ. Μόνο που τώρα η ξεγνοιασιά έχει εξαφανιστεί. Η γνώση ανοίγει στο βλέμμα παράθυρο ευθύνης. Αυτονόητη αντίδραση: Συγκροτούνται συζητήσεις, αντιδράσεις, εκδηλώσεις, δημοσιεύματα, αντιθέσεις, προτάσεις.
ΡΣΑ, Ρυθμιστικό Σχέδιο 2014
«Η ενδυνάμωση του διεθνούς ρόλου της Αθήνας συναρτάται στρατηγικά με την οικονομική ανάπτυξη … χωρική αναδιάρθρωση των παραγωγικών κλάδων με κατεύθυνση την ανάπτυξη δυναμικών, υπερεθνικής σημασίας, … κλάδων σε στρατηγικούς τομείς, … εκσυγχρονισμό των υφιστάμενων δραστηριοτήτων, … διατήρηση της ισορροπίας της παραγωγικής βάσης και αντιμετώπιση της ανεργίας……»(1)
Λόγος κλισέ, λόγος από τα πάνω. Διαφωνείς;
Γιατί να διαφωνείς;
Κεντρικότητα, η Αθήνα καλείται να αναλάβει το ρόλο που της ανήκει: «… αύξηση της ελκυστικότητας … ως τουριστικού προορισμού με διεθνή ακτινοβολία …»(2)
Όπως επεξηγεί ο Νίκος Μπελαβίλας: «…. κάθε πρωτεύουσα του κόσμου, κάθε πόλη, σε συνθήκες ανάπτυξης ή ύφεσης και υπό όποιο καθεστώς, ξεκινάει τη φροντίδα του δημόσιου χώρου αρχίζοντας από τις κεντρικές της περιοχές. Αυτό μπορεί να σημαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα και προθέσεις, όπως ανάδειξη του κέντρου ως χώρου στέγασης και έκφρασης της εξουσίας, σπέκουλα με τις αξίες γης, δημιουργία πόλου προσέλκυσης (τουριστών στη δική μας περίπτωση) αλλά και ανάδειξης και βελτίωσης του κέντρου ως τόπου πυκνής χρήσης, του πιο κοινού εξ όλων τόπου για το σύνολο του πληθυσμού της πόλης, ως περιοχής όπου εντοπίζεται η κοινή αστική ταυτότητα των κατοίκων και η οποία λειτουργεί με τα χαρακτηριστικά ενοποιητικού στοιχείου για τις πολλές διαφορετικές τοπικότητες και αστικότητες μιας μητρόπολης».(3)
Αυτό συνέβαινε, αυτό γνωρίζουμε. Σήμερα, όμως, ποιες είναι οι ανάγκες της πλειονότητας των κοινωνικών στρωμάτων που κατοικούν στην Αθήνα: Ανάγκες επιβίωσης, ανάγκες που αναφέρονται στην πόλη και την καθημερινή ζωή.
Δεν βλέπεις; Ή βλέπεις και εξαφανίζεις;
Στο φωτορεαλισμό όλα σβήνονται με μια κίνηση. Εξαφανίζεις τις διαφορετικές κατηγορίες πολιτών, τη διαμαρτυρία, την κοινωνική αδικία, τον αυταρχισμό του κράτους. Μια σειρά από ζητήματα της πόλης συμπεριλαμβανομένων της λιτότητας, της φτώχειας, της επισφάλειας, απαλείφονται ως διά μαγείας. Αντίθετα, η ιδιωτικοποίηση και η corporatization του δημόσιου χώρου αναδεικνύονται ως τα μείζονα εργαλεία μιας μονόπλευρα διακηρυσσόμενης και αναμενόμενης ανάπτυξης.
Προϋπολογισμός
«80 εκατομμύρια το πρώτο κομμάτι, που είναι η διαμόρφωση του δημόσιου χώρου και τα οχήματα μεταφοράς από το Σύνταγμα προς την Πλατεία Αιγύπτου. Από τα 80 εκατομμύρια τα 50-55 είναι για τα οχήματα τραμ, επειδή δεν φτάνουν αυτά που υπάρχουν, και τα 30 είναι η διαμόρφωση του δημόσιου χώρου».(4)
Ησύχασες;
Πρόσεξε, γιατί άθελά σου προσπαθώντας να ξεφύγεις από τη γύρω μαυρίλα κλείνεις τα μάτια, δεν σκέφτεσαι πραγματικά για την πόλη σου. Οι φωτεινές εικόνες σου αποκρύπτουν τα ρεαλιστικά σχέδια, την αλήθεια.
Συμμετέχεις; Ναι, αλλά πώς;
Το επιστέγασμα της διαδρομής για την αφύπνιση του φαντασιακού σου ως ιθαγενής οργανώνεται με τις δράσεις του Re-activate Athens. Μια συντονισμένη προσπάθεια από τα πάνω, που υποκαθιστά τη φωνή από τα κάτω. Να πειστείς ότι συμβάλλεις στην εικόνα της πόλης σου, συμμετοχικά.
Πώς όμως νοείται συμμετοχή και ως εκ τούτου και συμμετοχική διαδικασία, όταν τα σχέδια έχουν εγκριθεί και οδεύουν προς υλοποίηση; Σε τι συμμετέχεις όταν σε προτρέπουν να σχεδιάζεις και να προτείνεις ό,τι περνά από το μυαλό σου; Εκείνοι που ορίζουν τη διαδικασία, λες να μην γνωρίζουν ότι με αυτή τη μέθοδο εξομαλύνουν διαδραστικά το αποτέλεσμα; Η συμμετοχή προϋποθέτει έρευνα πεδίου, διαρκείς συζητήσεις, ενεργές διαδικασίες. Είναι το τραπέζι γύρω από το οποίο πραγματοποιείται η επικοινωνία και κανένας όταν θα σηκωθεί δεν θα είναι ο ίδιος, ούτε ο συμμετέχων, ούτε ο ειδικός. Το τραπέζι ανατρέπει το σφετερισμό της δημόσιας σφαίρας από την ομάδα των ειδικών.
Κάποιοι συμφωνούν
Να προχωρήσει, κάτι να γίνει. Να πάρει μια άλλη μορφή η Αθήνα. Να ανανεωθεί, να καλλωπισθεί. Να τονωθεί η κεντρικότητα, μετά από τόσα χρόνια αποστροφής και άναρχης ενδυνάμωσης των περιφερειακών πόλων που την αποστέωσαν. Στο κέντρο αναβλύζει η δύναμη της πόλης. Εδώ η ιστορία, μέσα από επάλληλα στρώματα, έχει δημιουργήσει άναρχα, ασχεδίαστα, αφρόντιστα, ένα κέντρο ζωής υπόδειγμα να το μιμηθείς. Εμείς το ζούσαμε, ήμασταν μέρος του, δεν το κατανοούσαμε, μας βάραινε.
Κι όμως οι απέξω, οι παρατηρητές, οι μελετητές κοινωνιολόγοι, το διάβασαν και ανέγνωσαν τη μοναδικότητα, τη ζωντάνια, την πολυχρηστικότητά του. Και τώρα πώς να επανέλθεις σχεδιαστικά στον κοσμοπολιτισμό των ελληνικών ταινιών του ’60; Θυμάσαι; Αρκεί ένα έργο, αυτό της πεζοδρόμησης, του τραμ, της απομάκρυνσης του αυτοκινήτου για να κινηθεί η πραγματικότητα προς το ποθούμενο;
Αναρωτήσου
Πώς τα πιο φτωχοποιημένα κοινωνικά στρώματα, οι αποστερημένοι, που ολοένα αυξάνονται, θα ενσωματωθούν στη νέα κεντρικότητα; Υπάρχει κάποια κομβική σχεδιαστική πρακτική, ή έστω σύλληψη που να τους εμπεριέχει; Ή οδηγούνται, συλλήβδην, στην οδύνη της απομόνωσης και της σιωπής, οικονομικής και πολιτιστικής;
Η κρίση δεν είναι μια παροδική εξαίρεση. Η κρίση ήρθε για να μείνει, να αλλάξει την κοινωνία, και δεν είναι τοπική. Το να συνεχίζεις σήμερα με σχεδιασμούς και προσεγγίσεις της ευμάρειας του παρελθόντος, μήπως είναι παλιμπαιδισμός;
Πώς είναι δυνατό να σχεδιάζεις πέρα από την κρίση, πριν ή μετά την κρίση, χωρίς την κρίση. Το Δημόσιο, μέσα στην κρίση, οφείλει να συγκροτεί την αρένα ενός μάχιμου πεδίου, σε ισχύ και διαπραγμάτευση. Πώς εντάσσεις τις νέες αναδυόμενες υποκειμενικότητες; Πώς αντιλαμβάνεσαι την πρακτική και συναισθηματική ανάγκη των επιμέρους κοινοτήτων για αποδοχή και στήριξη; Πώς εισάγεις στην οπτική, στο σχεδιασμό, στη φροντίδα σου, τους χώρους της μη συμμόρφωσης; Εκείνους τους χώρους που με μαθηματική ακρίβεια, παίρνουν σάρκα και οστά στις σύγχρονες πολλαπλά βαλλόμενες κοινωνίες οι οποίες αποτελούν, απροστάτευτες, τα τοπία της κρίσης;
Στη σημερινή συνθήκη, πού αλλού (πέραν της ενεργοποίησης του κοινωνικού) είναι δυνατή η αναζήτηση ριζοσπαστικότητας του όποιου εγχειρήματος; Απέναντι στο προτεινόμενο μοντέλο που ακολουθεί σχεδιαστικά πρότυπα και επιταγές ενός παρελθόντος το οποίο ποτέ δεν ολοκληρώθηκε, μήπως η κοινωνία οφείλει να εισάγει συμμετοχικά τον παράγοντα της συλλογικής διεκδίκησης του δημόσιου χώρου της πόλης της;
Είναι το σκέπτεσθαι για την Αθήνα (Re-think) το κρίσιμο; Ή επείγει η πολλαπλότητα του μη τεθέντος ερωτήματος (Re-question); Η διαρκής διερώτηση πέραν του να συνιστά οντολογική ανάγκη, μήπως ανοίγει το πεδίο μιας αγωνιστικής δέσμευσης; Μιας διογκούμενης συμμετοχικής διαδικασίας, που διαμορφώνει το νέο διακύβευμα για το δημόσιο χώρο, ο οποίος δεν σχεδιάζεται από τα πάνω σαν μια αδιάσπαστη μονοκοντυλιά. Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τι πρέπει να γίνει, μένει να το συν-διαμορφώσουμε στο παρόν του μέλλοντός μας, όλες και όλοι μαζί.
1. Σχέδιο Νόμου, Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας-Αττικής, Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης και άλλες διατάξεις, Μέρος 1ο, Κεφάλαιο Α, Άρθρο 4, Παρ.1
2. ό.π. Παρ.4ε
3. Ν. Μπελαβίλας, Μια ετεροχρονισμένη ιδέα χωρίς το δημοκρατικό της πλαίσιο, Αρχιτέκτονες, Τ02, Μάιος 2013
4. Γ. Πολύζος, Καταγραφές: Μια συζήτηση μεταξύ της Συντακτικής Επιτροπής και των αρχιτεκτόνων: Η. Παπαγεωργίου, Γ. Πολύζου, Π. Τουρνικιώτη, με τη σύντομη παρουσία της Μ. Βακαλοπούλου, στα γραφεία του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ την Τρίτη 16 Απριλίου 2013, Αρχιτέκτονες, Τ02, Μάιος 2013
* Η Βασιλική Παναγιωτοπούλου είναι αρχιτέκτων, μέλος της Σ.Ε. της περιοδικής έκδοσης
του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Αρχιτέκτονες
