Υλισμός, μαρξισμός, ιδεολογία. Ο Αλτουσέρ διαβάζει Σπινόζα
Το θεωρητικό έργο του Λουί Αλτουσέρ (1918-1990) αποτέλεσε κεντρικό θέμα των φιλοσοφικών συζητήσεων κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970, μετά τη δημοσίευση το 1965 των βιβλίων του Για τον Μαρξ και Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο. Ο Αλτουσέρ παρουσιάστηκε τότε (μαζί με τον εθνολόγο-ανθρωπολόγο Κλωντ Λεβί-Στρως, τον ψυχαναλυτή Ζακ Λακάν, τον φιλόσοφο Μισέλ Φουκώ και τον σημειολόγο και κριτικό λογοτεχνίας Ρολάν Μπαρτ) ως ηγετική μορφή του στρουκτουραλισμού. Διαπιστώνοντας την κρίση του μαρξισμού, αλλά αρνούμενος να αποδώσει τα αίτιά της απλώς στον δογματισμό, προχώρησε σε μια νέα ανάγνωση του έργου του Καρλ Μαρξ (1818-1883). Χρησιμοποιώντας την έννοια της «επιστημολογικής τομής», ερμήνευσε την κριτική του Μαρξ στην πολιτική οικονομία ως ρήξη με τον θεωρητικό ανθρωπισμό και τον ιστορισμό των ιδεαλιστικών φιλοσοφιών (συμπεριλαμβανομένης της φιλοσοφίας του Χέγκελ) και ως θεμελίωση μιας επιστήμης της Ιστορίας. Αυτή η νέα επιστήμη της Ιστορίας, κατά τον Αλτουσέρ, έχει ως κεντρικές της έννοιες την «επικαθορισμένη αντίθεση» του τρόπου παραγωγής και τη «δομή κυριαρχίας» των κοινωνικών σχηματισμών».
Μια τέτοια επιστήμη αντιτίθεται στην αστική ιδεολογία, ενώ συγχρόνως αποδεικνύει την υλικότητα και την ιστορική αποτελεσματικότητα των ιδεολογιών, που ορίζονται ως φαντασιακή σχέση των ατόμων και των κοινωνικών τάξεων με τις συνθήκες της ύπαρξής τους. Για να κατανοήσει αυτή τη λειτουργία της ιδεολογίας, ο Αλτουσέρ ανατρέχει στον Μπαρούχ Σπινόζα (1632-1677), ανακαλύπτοντας εκεί μια πρωτότυπη φιλοσοφική ανάλυση ως προς τις έννοιες της ιδέας, της γνώσης, των διαφορετικών ειδών γνώσης, της φαντασίας και του αναγκαίου τρόπου με τον οποίο παράγονται οι ψευδαισθήσεις και οι αυταπάτες των ανθρώπων. Η σπινοζική σύλληψη της αναγκαιότητας, που συνεπάγεται τη σφοδρή κριτική του Σπινόζα προς τους τελικούς σκοπούς και προς κάθε μορφή τελεολογίας, θα οδηγήσει τον Αλτουσέρ να διατυπώσει τη θέση ότι δεν υπάρχει τέλος της Ιστορίας (αντίθετα με την αντίληψη του Χέγκελ) κι ότι επίσης δεν υπάρχει τέλος της ιδεολογίας.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, ο Αλτουσέρ θα επανεκτιμήσει ορισμένες θέσεις του, δηλώνοντας ότι δεν υπήρξε στουκτουραλιστής, αλλά σπινοζιστής. Δηλαδή, ότι προσπάθησε να διαβάσει τον Μαρξ ανατρέχοντας στον Σπινόζα και παρακάμπτοντας τον Χέγκελ, υποτιμώντας έτσι, κατά κάποιον τρόπο, τη διαλεκτική. (Το κρίσιμο ζήτημα της ερμηνείας της διαλεκτικής παραμένει μέχρι σήμερα ανοικτό και επίκαιρο). Τονίζοντας εκ νέου τη διαφορά μεταξύ μαρξισμού και ανθρωπισμού, ο Αλτουσέρ θα σκιαγραφήσει μια γενική θεωρία της ιδεολογίας ως αναγόρευσης των ατόμων σε υποκείμενα και ως συστήματος θεσμών, δημόσιων και ιδιωτικών, που διασφαλίζουν την αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων (οι θεσμοί αυτοί ονομάζονται «ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους»).
Στα τελευταία του κείμενα, που έμειναν ανέκδοτα και δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατό του, ο Αλτουσέρ εμπνέεται, μεταξύ άλλων, από τον Σπινόζα για να προτείνει μια νέα σύλληψη ενός «υλισμού του αστάθμητου» ή «υλισμού της συνάντησης».
Ποιος είναι ο Άρης Στυλιανού
Ο Άρης Στυλιανού γεννήθηκε το 1965 στη Θεσσαλονίκη, όπου μεγάλωσε και ζει. Σπούδασε Φιλοσοφία στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και στη Σορβόννη (Πανεπιστήμιο Παρίσι-IV και Πανεπιστήμιο Παρίσι-I) στη Γαλλία. Από το 1995 διδάσκει Φιλοσοφία στο ΑΠΘ, όπου σήμερα είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών. Για 12 χρόνια δίδαξε Μετάφραση Φιλοσοφικών Κειμένων από τα γαλλικά προς τα ελληνικά, στο ΕΚΕΜΕΛ (Αθήνα).
Έχει δημοσιεύσει επιστημονικές μελέτες, άρθρα και βιβλιοκρισίες σε ελληνικά και ξένα περιοδικά. Το 2006, κυκλοφόρησε το βιβλίο του Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ (Αθήνα, Εκδ. Πόλις).
Έχει κάνει μεταφράσεις και επιμέλειες φιλοσοφικών βιβλίων. Ενδεικτικά: Σπινόζα, Πολιτική πραγματεία (μτφρ. από τα λατινικά, Πατάκης, 1996)· Ετιέν Μπαλιμπάρ, Ο Σπινόζα και η πολιτική (Εστία, 1997)· Ετιέν Μπαλιμπάρ, Η φιλοσοφία του Μαρξ (Νήσος, 1999)· Ζιλ Ντελέζ, Ο Σπινόζα και το πρόβλημα της έκφρασης (Κριτική, 2002)· Ζιλ Ντελέζ, Ο Νίτσε και η φιλοσοφία (Πλέθρον, 2002)· Ετιέν Μπαλιμπάρ, Πολιτική και αλήθεια, (Νήσος, 2005)· Λουί Αλτουσέρ, Μοντεσκιέ. Πολιτική και ιστορία (Πλέθρον, 2005)· Αλαίν Ρενώ, Η φιλοσοφία, (Πόλις, 2009).
Συμμετείχε στο πανεπιστημιακό συνδικαλιστικό κίνημα.
Επί 7 χρόνια ήταν μέλος στο Διοικητικό Συμβούλιο του ΕΣΔΕΠ-ΑΠΘ και επί 4 χρόνια μέλος στη Διοικούσα Επιτροπή της ΠΟΣΔΕΠ.
Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων με γενικό τίτλο Νέες επισκέψεις σε παλιά κείμενα-Θεωρία, Ιστορία, τέχνη, που οργανώνει ο Χώρος Ιδεών, Συναντήσεων και Πολιτισμού Δρόμος (Ανδρονίκου 18 & Κων/πόλεως Ρουφ – στάση μετρό Κεραμεικός) ο Άρης Στυλιανού μιλά με θέμα: Υλισμός, μαρξισμός, ιδεολογία: Ο Αλτουσέρ διαβάζει Σπινόζα, την Τρίτη 18 Μαρτίου 2014, στις 20:00
Την Τρίτη, 1 Απριλίου, στις 20:00 στο Χώρο Ιδεών, Συναντήσεων και Πολιτισμού Δρόμος (Ανδρονίκου 18 & Κων/πόλεως Ρουφ-στάση μετρό Κεραμεικός) μιλά ο Σταύρος Κωνσταντακόπουλος με θέμα: Ο Ζωρζ Σορέλ και η βία.
