Αν και είναι νωρίς να αντιληφθούμε τις σε βάθος χρόνου συνέπειες από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, έχουμε κιόλας τη δυνατότητα να δούμε μερικές απ’ αυτές, τόσο μέσα στις ίδιες τις κοινωνίες όσο και έξω απ’ αυτές, στον κόσμο.
Διεθνώς, η διατάραξη της ειρήνης, η επέκταση των πολέμων, η επιστροφή στην αποικιοκρατία, η άνοδος του φασισμού, οι κοινωνικές ανισότητες και η συρρίκνωση των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών δεν είχαν την ένταση που έχουν σήμερα. Η τεράστια παραγωγή και συσσώρευση πλούτου στον αναπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο, αντί να ανεβάσουν και να διευρύνουν το γενικό επίπεδο ευημερίας, πλήττουν τις κοινωνίες αυξάνοντας τη φτώχεια και την ανασφάλεια. Ταυτόχρονα, πολλαπλασιάζονται δραματικά οι τοπικές συρράξεις, ενώ η πιθανότητα ενός γενικευμένου πολέμου έρχεται πιο κοντά αντί να απομακρύνεται.
Μα, θα ρωτούσε αυθόρμητα κανείς, είναι δυνατόν όλα αυτά να συνδέονται με τη διάλυση του ανατολικού μπλοκ; Κι όμως, φαίνεται ότι συνδέονται.
Σήμερα, που οι άνθρωποι έχουν χάσει το μπούσουλα, και δεν ξέρουν σε τι να πιστέψουν, μπορεί να έχει ιδιαίτερη σημασία να επανεξετάσουμε πιο νηφάλια και με την εμπειρία των τελευταίων 25 χρόνων, τι συνέβη έκτοτε. Όχι με ένα πνεύμα νοσταλγίας για τη Σοβιετική Ένωση, αλλά με ένα πνεύμα αναθεώρησης των απόψεων που κυριάρχησαν και διαμόρφωσαν το σύγχρονο κόσμο.
Οι περισσότεροι συμφωνούμε ότι η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε από τα μέσα κι ας δυσκολευόμαστε να συμφωνήσουμε για τα αίτια του εσωτερικού της εκφυλισμού. Ίσως, όμως, είναι καιρός να συμφωνήσουμε ότι ακόμα και σ’ αυτή την εκφυλιστική της φάση, η Σοβιετική Ένωση όριζε διαφορετικά τις παγκόσμιες ισορροπίες και επηρέαζε με την παρουσία της το είδος και την ποιότητα ζωής στο αντίπαλο στρατόπεδο.
Στα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, και συχνά με τις πλάτες της, αναπτύχθηκε ένα παγκόσμιο κίνημα για την αποτίναξη της επί αιώνες επιβεβλημένης διά πυρός και σιδήρου αποικιοκρατίας και κατακτήθηκε η ανεξαρτησία και η αυτοδιάθεση πολλών λαών και εθνών που ήταν υποτελή. Η ιδέα του σοσιαλισμού ήταν κινητήρια δύναμη των αγώνων για αυτοδιάθεση και ισονομία. Τα δικαιώματα των εργαζομένων αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερη κατοχύρωση στη Δύση, εφόσον στην Ανατολή η εργασία, η στέγη, η περίθαλψη και η μόρφωση ήταν πλήρως διασφαλισμένα. Η ιδέα της ειρήνης, η οποία δεν ήταν ποτέ εδραιωμένη στη Δύση, αναπτύχθηκε μεταπολεμικά όχι μόνο λόγω των τεράστιων καταστροφών των δύο διαδοχικών ενδοκαπιταλιστικών παγκοσμίων πολέμων με τα 70 εκατομμύρια νεκρούς, αλλά και λόγω της φιλειρηνικής πολιτικής του Ανατολικού Μπλοκ, το οποίο παρ’ όλες τις πιέσεις που δεχόταν, απέφυγε την πολεμική σύγκρουση με το δυτικό στρατόπεδο.
Οι ανυπολόγιστες σφαγές που διέπραξαν οι Δυτικοί στο Βιετνάμ, το Λάος, την Καμπότζη, την Ινδονησία κι αλλού, δεν είχαν το ανάλογό τους από τους Ανατολικούς. Οι ανατροπές των νόμιμων κυβερνήσεων και τα πραξικοπήματα, σε όλη τη Λατινική Αμερική, με μαζικές δολοφονίες και βασανιστήρια, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο, από το Ιράν και την Αλγερία μέχρι την Κύπρο και την Ελλάδα, δεν είχαν το αντίστοιχό τους από την πλευρά των Ανατολικών. Η πρωτοφανής ειρήνη στην Ευρώπη, από το 1945 μέχρι το 1990, ήταν αποτέλεσμα σε μεγάλο βαθμό της εξωτερικής πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης.
Ελευθερία; Ποια ελευθερία;
Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ, και συνακόλουθα του σοσιαλιστικού μοντέλου, άνοιξε το δρόμο για την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη. Αλλά και έξω από την Ευρώπη, στα φιλοδυτικά καθεστώτα, αποχαλινώθηκαν οι φασιστικές, ρατσιστικές, εθνικιστικές και αυταρχικές δυνάμεις. Σε όλο το δυτικό μπλοκ, τις μητροπόλεις και τους δορυφόρους, όπως η Αίγυπτος και το Ισραήλ, παρατηρείται μια σαφής στροφή στο μιλιταρισμό και τον αυταρχισμό. Επίθεση και καταστροφή των αυτονομημένων κρατών (Ιράκ, Αφγανιστάν, Λιβύη, Συρία κ.λπ.), πραξικοπήματα και επεμβάσεις, τοπικοί πόλεμοι, διαμελισμοί κρατών, σφαγές και γενοκτονίες (Αλγερία, Κονγκό, Σρι Λάνκα κ.λπ.) είναι ξανά στην ημερήσια διάταξη.
Μεταπολεμικά, οι άρχουσες τάξεις της Δύσης για να κρατούν υπό έλεγχο τις κοινωνίες τους, για να εμποδίζουν τη διάδοση κομμουνιστικών ιδεών και την ανάπτυξη ανατρεπτικών κινημάτων, διένειμαν μέρος του πλούτου που συσσώρευαν στους «κοινωνικούς εταίρους» των λαϊκών στρωμάτων και ανέπτυξαν τα δικαιώματα των πολιτών σε πρωτόγνωρα για τη Δύση επίπεδα προκειμένου να υπερτερούν στον ανταγωνισμό τους με την Ανατολή. Τώρα, δεν το κάνουν πια στην ίδια έκταση, όχι μόνο λόγω της κρίσης του συστήματος, αλλά και γιατί δεν έχουν αντίπαλο μοντέλο να τους πιέζει και να τους συγκρατεί.
Αμέσως μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ και όλου του ανατολικού μπλοκ, η Δύση, απαλλαγμένη από το σοβιετικό στρατιωτικό αντίβαρο και το σοβιετικό κοινωνικό μοντέλο, ξαναβρήκε τον εαυτό της. Όχι μόνο ενέτεινε τις πολεμικές της επιχειρήσεις σε όλο τον κόσμο, αλλά έφερε και τον πόλεμο επί ευρωπαϊκού εδάφους, διαλύοντας βίαια τη Γιουγκοσλαβία. Επίσης, ξεκίνησε μια διαδικασία ταχύρρυθμης αφαίρεσης των δικαιωμάτων των πολιτών, αλλάζοντας την εργασιακή νομοθεσία, συρρικνώνοντας το κοινωνικό κράτος και καταπατώντας τα πολιτικά κεκτημένα. Σήμερα, οι πολίτες, όλοι οι πολίτες, παρακολουθούνται σε εικοσιτετράωρη βάση από τις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ, της Αγγλίας και των άλλων χωρών του ΝΑΤΟ, γεγονός που πλέον κατατάσσει την ταινία «Οι ζωές των άλλων», που αναφέρεται στις παρακολουθήσεις που γίνονταν στο ανατολικό μπλοκ, στις παιδικές.
Τα καθεστώτα που προέκυψαν επέβαλαν μια μέχρι πρότινος άγνωστη στους πολίτες βαρβαρότητα. Τη στέρηση των βασικών στοιχείων επιβίωσης. Ό,τι ήταν δεδομένο εξαφανίστηκε ή συρρικνώθηκε. Κι ό,τι τους έλειπε δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Ελάχιστοι πλούτισαν, η συντριπτική πλειοψηφία έχασε τα κεκτημένα και αγωνίζεται για τα στοιχειώδη. Η δημοκρατία και η ελευθερία που ήταν σε ανεπάρκεια ουδέποτε εμφανίστηκαν στη νέα κατάσταση. Και όσοι πίστεψαν ότι η δημοκρατία και η ελευθερία είναι σύμφυτες με τον καπιταλισμό απογοητεύτηκαν οικτρά. Εκ των υστέρων, διαπιστώνουν ότι η σκληρότητα των ολιγαρχών που κυβερνούν τα κράτη, από την Ουκρανία μέχρι την Κιργιζία είναι πολύ αγριότερη του καθεστώτος που προϋπήρχε, γιατί, μεταξύ άλλων, οι νέοι εξουσιαστές είναι εντελώς ανεξέλεγκτοι, δεν περιορίζονται από νόμους και δεν υπάγονται σε κανόνες. Οι ολιγάρχες που αντικατέστησαν τους γραφειοκράτες είναι τρισχειρότεροι. Και τα κράτη που προέκυψαν πολύ πιο αυταρχικά από τα προηγούμενα. Είναι παραπλανημένος όποιος νομίζει ότι υπάρχει ελευθερία και δημοκρατία στο Αζερμπαϊτζάν, τη Γεωργία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, την Ουγγαρία ή τις Βαλτικές, για να μην πάμε στη Μολδαβία, το Κόσοβο, την πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας ή τη Βοσνία, ακόμα και με τα θολά ευρωπαϊκά κριτήρια περί κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και αστικής ελευθερίας. Σ’ αυτούς που έλειπε η ελευθερία και η δημοκρατία, τώρα τους λείπει επιπλέον και η δουλειά, η υγεία και η ασφάλεια.
Χωρίς ανάχωμα στο φασισμό
Είναι αστείο να πιστεύει κανείς ότι οι Δυτικοί ενδιαφέρονταν για τη δημοκρατία και την ελευθερία στο ανατολικό μπλοκ. Ενδιαφέρονταν για τις αγορές αυτών των χωρών και ήθελαν να ξεριζώσουν κάθε στοιχείο σοσιαλισμού που, ακόμα και στην πιο εκφυλισμένη μορφή του, αποτελούσε ενοχλητική απειλή για τον καπιταλισμό τους. Η ανάμειξή τους στην Ουκρανία το επιβεβαιώνει πανηγυρικά. Ο Γιανουκόβιτς και η Τιμοσένκο είναι ίδια πάστα, διεφθαρμένοι μέχρι τα μπούνια, αμφότεροι αδίστακτοι καπιταλιστές. Συγκρούονται μόνο επειδή εκπροσωπούν ανταγωνιστικά συμφέροντα. Και οι ακροδεξιοί της Ουκρανίας; Στον αντιφασιστικό πόλεμο φέρονταν χειρότερα κι από τους Γερμανούς ναζί, λένε οι βετεράνοι. Για ποια δημοκρατία κόπτονται
οι Αμερικάνοι και οι Ευρωπαίοι; Όσους δημοκρατικούς Ουκρανούς γνωρίζω, έχουν λουφάξει απογοητευμένοι και κατατρομαγμένοι από το «μέτωπο» ολιγαρχών και νεοφασιστών που καπέλωσαν το κίνημα ενάντια στη διαφθορά και τον αυταρχισμό.
Οι άνθρωποι που υπερασπίζονται τα αγάλματα του Λένιν δεν είναι κομμουνιστές. Στη Μαριούπολη, μια πόλη της βαριάς μεταλλουργικής βιομηχανίας, το 71% των κατοίκων της δήλωσε ότι θέλει τα αγάλματα του Λένιν να παραμείνουν στη θέση τους, το 21% να μεταφερθούν σε κάποιο μουσείο και μόνο ένα ελάχιστο ποσοστό ζήτησε να ξηλωθούν. Αυτό μπορεί να εκφράζει ένα ιδιότυπο φιλορωσισμό, αλλά περισσότερο εκφράζει την εκτίμηση που τρέφει η πλειονότητα των ανθρώπων για το σοβιετικό καθεστώς. Στα πλατιά λαϊκά στρώματα, δεν είναι πια μόνο οι συνταξιούχοι που κάνουν συγκρίσεις ανάμεσα στο χτες και το σήμερα. Εξάλλου, έχουν ήδη περάσει 24 χρόνια, που σημαίνει ότι μια μεγάλη φουρνιά, που το 1990 ήταν άνω των 40-45, δεν είναι πια παρούσα.
Ο υπαρκτός σοσιαλισμός, στην πρώτη φάση, την επαναστατική, αλλά και στην τελευταία, τη γραφειοκρατική, αποτελούσε ένα ανάχωμα στο φασισμό που τώρα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη στον αναπτυγμένο κόσμο. Η ανατροπή των διεθνών ισορροπιών έχει ήδη κοστίσει την καταστροφή πολλών κοινωνιών και τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, την πτώχευση και εξαθλίωση ακόμα περισσότερων, από τη Γιουγκοσλαβία στο Ιράκ κι από τη Συρία ώς τη Λιβύη και το Μάλι.
Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης παρέχει πλούσιο υλικό στις κοινωνίες και τους επαναστάτες για να μην επαναλάβουν τα τραγικά εκφυλιστικά φαινόμενα που μετέτρεψαν τη μεγαλύτερη και σημαντικότερη επανάσταση όλων των εποχών σε μια αυτονομημένη γραφειοκρατική τάξη που όχι μόνο είχε αποκόψει το λαό από την εξουσία, αλλά προωθούσε για ίδιο όφελος και την επιστροφή στον καπιταλισμό.
Οι άμεσα ηττημένοι είναι οι λαοί του ανατολικού μπλοκ, είτε το έχουν συνειδητοποιήσει είτε όχι. Ο εκφυλισμός της ΕΣΣΔ αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη ήττα και οπισθοδρόμηση που υπέστησαν οι λαοί όλου του κόσμου, γιατί ήταν η πρώτη φορά που πλησίασαν τόσο κοντά και για τόσο σημαντικό χρονικό διάστημα στο στόχο για την οριστική απελευθέρωσή τους από την εκμετάλλευση και τις πολεμικές σφαγές.
Στέλιος Ελληνιάδης
