Το ερώτημα του τίτλου μοιάζει αφελές. Όλοι θα συμφωνήσουν ότι βεβαίως υπάρχει «κάποιο» κοινωνικό ζήτημα, χωρίς βέβαια να το πολυπροσδιορίσουν. Ναι, υπάρχει ανισότητα, υπάρχει φτώχεια, υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, υπάρχει όμως και λαϊκισμός, ορισμένα θέματα τα έχει λύσει η ιστορία, δεν μπορεί να υπάρξει σοσιαλισμός ή διαφορετική κοινωνία, μάλλον το μόνο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι να γίνουν λίγο ανθρωπινότεροι ο καπιταλισμός, οι αγορές, τα funds. Δεν υπάρχει χώρος για «κοινωνικό ζήτημα» συνολικά, δεν υπάρχει ζήτημα μεγάλης κοινωνικής αλλαγής, ή άλλου κοινωνικού συστήματος. Υπάρχει λοιπόν άρνηση του «κοινωνικού ζητήματος» ως βασικού θεμελιακού ζητήματος που διατρέχει τις σύγχρονες κοινωνίες.
Οι Άρχοντες του κόσμου νομίζουν ότι όλα θα επιλυθούν μέσω των οικονομικών τεχνο-επιστημονικών εργαλείων με πρωταγωνιστές τις μεγα-επιχειρήσεις, τους διεθνοποιημένους οργανισμούς, τους γιγαντιαίων διαστάσεων χειριστικούς μηχανισμούς. Στην ουσία σχεδιάζουν μια τεράστια Περίφραξη, μια τεράστια περιοχή εγκλεισμού πληθυσμών, με παράλληλη δημιουργία μηχανισμών και λειτουργιών επιλογής ενός μόνο μέρους ως αναλώσιμης εργατικής δύναμης για τη λειτουργία και λίπανση του παραγωγικού συστήματος. Αυτά σε πολύ γενικές γραμμές, για να δείξουμε πως υπάρχει μεγάλη απόσταση από το σημαδιακό έτος 1907, όταν ο Γιώργος Σκληρός, από τους πρώτους μαρξιστές στην Ελλάδα, εκδίδει το έργο του «Το κοινωνικό μας ζήτημα» όπου κάνει λόγο για πάλη των τάξεων (Είναι ιδιαίτερα επίκαιρο, ενδιαφέρον και κατατοπιστικό το βιβλίο του Λουκά Αξελού με τίτλο «Γεώργιος Σκληρός, η Ελλάδα στα χρόνια από την ένωση των Επτανήσων έως την συνθήκη των Σεβρών»).
Οι ερμηνείες της κακοδαιμονίας της χώρας
Στην εισαγωγή του βιβλίου του ο Γ. Σκληρός θα τονίσει:
«Αν υπάρχει ένα πράγμα, εις το οποίον όλοι οι έλληνες είμεθα σύμφωνοι, είνε η κακή κατάστασις της πατρίδος μας. Νέοι και γέροντες με μια φωνή ομολογούν την αθλίαν κατάστασιν του επισήμου κράτους, πολλοί δε ήρχισαν να συναισθάνωνται, ότι και αυτή η κοινωνία μας πάσχει από χρονίαν και ανίατον σχεδόν ασθένειαν. Έως εδώ ομοφωνία πρωτοφανής! Άμα όμως έλθωμεν εις την εξήγησιν της καταστάσεως αυτής, βλέπομεν μίαν σύγχυσιν γνωμών, μίαν διαφωνία τρομακτικήν: οι περισσότεροι κατηγορούν το πολίτευμα, ως την μόνην αιτίαν της ελεεινής καταστάσεως, άλλοι την φιλοδοξίαν και αθλιότητα των πολιτικών μας, τρίτοι την συναλλαγήν, τέταρτοι την δυναστείαν, πέμπτοι την γλώσσαν και το εκπαιδευτικόν σύστημα, έκτοι την διαφθοράν του τύπου, έβδομοι την έλλειψιν εθνικού πνεύματος κτλ κτλ. Όλαι αυταί οι εξηγήσεις, αν και τόσο διάφοροι αναμεταξύ των, έχουν κάτι τι το κοινόν, πάσχουν από ένα και το αυτό ελάττωμα, το οποίον τας φέρνει εις τον ίδιον εσφαλμένον παρονομαστήν! Όλαι αυταί οι εξηγήσεις μας δεικνύουν τα διάφορα μόνον συμπτώματα της ασθενείας του έθνους, χωρίς να μας εξηγήσουν την αιτίαν αυτής, μας δίδουν δηλαδή αποτέλεσμα και όχι αιτίαν».
Ο ίδιος στη συνέχεια θα προχωρήσει την ανάλυσή του προσδιορίζοντας το κοινωνικό ζήτημα (δηλαδή την τοτινή μαρξιστική θέση για πάλη των τάξεων) ως τη βασική αιτία που προκαλεί όλα τα άλλα αποτελέσματα. Ο σημαντικός ρόλος του βιβλίου αυτού είναι ότι θέτει το «κοινωνικό ζήτημα» στο κέντρο, το θεωρεί «αιτίαν της κακής κατάστασης της πατρίδος», πηγή μιας παθογένειας, μια μεγάλη εσωτερική αντίφαση που διαπερνά όλη την πολιτική, κοινωνική, ιδεολογική πραγματικότητα της χώρας.
Εξοστρακισμοί και πρωτογονισμοί
Σήμερα παρατηρούμε πως υπάρχει ένας εξοστρακισμός του «κοινωνικού ζητήματος» από όλες τις επίσημες πλευρές, από όλον σχεδόν τον πολιτικό κόσμο. Και όποιοι κάνουν λόγο γι’ αυτό, το αντιμετωπίζουν με έναν δογματικό, πρωτόγονο τρόπο (π.χ. σκέτος οικονομισμός, ακραίος ταξικισμός, δυαδική αντίληψη της ταξικής πάλης «τάξη ενάντια σε τάξη», καμία διαμεσολάβηση, κανένας λαϊκός εθνικός συνασπισμός, καμία σοβαρή εναλλακτική πρόταση μετά κι από την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού»).
Χειρότερα ακόμα, έχει εξοστρακισθεί και από την επίσημη πλευρά αλλά και από την αριστερή (όλων των αποχρώσεων) η θέση (και η ποιότητα) περί εξάρτησης της χώρας μας. Η θέση περί εξάρτησης θεωρείται παλαιική, ξεπερασμένη, ρετρό. Δεν της αποδίδεται καμία σημασία, και μάλιστα καταγγέλλεται ότι θεωρεί τις εξωτερικές αιτίες ως βασικές για τις εξελίξεις της χώρας, ενώ το «συνεπές» και μαρξίζον σχήμα θα έπρεπε να επιμένει ότι είναι οι εσωτερικές (μόνον ή κυρίως) αντιφάσεις που ερμηνεύουν το πολιτικο-οικονομικό γίγνεσθαι της χώρας.
Η επίσημη πτέρυγα της χώρας έχει κάθε λόγο να αποκρύβει την εξάρτηση της Ελλάδας, αφού αυτό θα οδηγούσε στην παραδοχή ότι είναι υπηρέτες αυτής της «ποιότητας», και στο όνομά της υπάρχουν σαν τέτοιοι (εσωτερικοί εξουσιαστές του λαού και υπηρέτες μεγάλων δυνάμεων, χωρών ή υπερεθνικών οργανισμών). Το σχήμα της εξάρτησης, η ερμηνεία των βασικών εξελίξεων για τη χώρα μέσω αυτού, φέρει αξεδιάλυτα δύο στοιχεία της ελλαδικής πραγματικότητας: τη σύζευξη των εθνικών και κοινωνικών ζητημάτων, ως ενιαίο σύνολο, που η επίλυσή του προβλήματος της κακοδαιμονίας του τόπου δεν μπορεί να τα διαχωρίσει σε καμία στιγμή.
Οι Άρχοντες του κόσμου σχεδιάζουν μια τεράστια περιοχή εγκλεισμού πληθυσμών, με παράλληλη δημιουργία μηχανισμών επιλογής ενός μόνο μέρους ως αναλώσιμης εργατικής δύναμης για τη λειτουργία και λίπανση του παραγωγικού συστήματος
Τι δεν θέλει να δει η μία πλευρά…
Τα μνημόνια, το καθεστώς που εγκαθίδρυσαν, η ατιμωτική για τη χώρα συμπεριφορά από την Πρεσβεία, την Ευρωκρατία, η υποθήκευση όλου του εθνικού πλούτου, οι όροι που θέτουν οι Δανειστές σε μια χώρα χρεοκοπημένη και υπό εκποίηση, οι επεκτατικές κινήσεις της Τουρκίας σε βάρος της ελληνικής κυριαρχίας και οι διαρκείς υποκλίσεις προς Δύση και Άγκυρα, η κατοχή της Κύπρου και η τεράστια δημογραφική συρρίκνωση: όλα αυτά δικαίως έστρεψαν την προσοχή και το ενδιαφέρον σε προβλήματα εθνικής διάστασης και σχέσεων της χώρας προς Προστάτες, Δανειστές, Ιμπεριαλιστές και Επεκτατιστές.
Παράλληλα όμως –και αυτό δεν είναι διόλου καινούργιο– η εκμετάλλευση του εργαζόμενου λαού πήρε διαστάσεις ιστορικής ρεβάνς από τους αστούς, τους ολιγάρχες και τους Δανειστές: ξηλώθηκαν κατακτήσεις, διαλύθηκαν εργασιακές νομοθεσίες, συμπιέστηκε αφόρητα το λαϊκό εισόδημα, η φοροληστεία έχει πάρει τεράστιο όγκο, κυρίως με την έμμεση φορολογία, ενώ είναι συστηματική η επίθεση ενάντια στους μικρομεσαίους, αυτοαπασχολούμενους κ.ο.κ. Ο επιθετικός «εκσυγχρονισμός» του αστισμού, εγχώριου και διεθνούς προϋποθέτει μια άνευ προηγουμένου επίθεση ενάντια στο επίπεδο διαβίωσης των λαϊκών στρωμάτων.
Αυτή η πλευρά λείπει τελείως από αναλύσεις και τοποθετήσεις πολλών που συντάχθηκαν στα χρόνια μετά το 2010 στο αντιμνημονιακό κίνημα, και κινήθηκαν στον αποκαλούμενο «πατριωτικό χώρο». Στην ουσία δεν ενδιαφέρθηκαν για το κοινωνικό ζήτημα σαν ένα βασικό καταστατικό θέμα, μαζί με το εθνικό, στη χώρα μας. Τόσο ο πόλεμος στην Ουκρανία, όσο και ο πόλεμος στην Γάζα έδειξαν ότι μεγάλο μέρος του χώρου αυτού δεν μπορεί να διανοηθεί μια Ελλάδα εκτός των ευρωατλαντικών ΝΑΤΟϊκών πλαισίων. Και στο σημείο αυτό υπερφαλαγγίζεται από τις κινήσεις της άρχουσας τάξης για παραμονή στο έδαφος της «σωστής πλευράς της Ιστορίας». Ο όποιος ριζοσπαστισμός τέτοιων κύκλων την περίοδο των μνημονίων ακυρώνεται.
…και τι δεν θέλει να δει η άλλη
Από την άλλη, η «ταξικιστική» πτέρυγα δεν βλέπει καθόλου τη σημασία των εθνικών ζητημάτων. Τα θεωρεί αψιμαχίες και ανταγωνισμούς ανάμεσα σε αστικές τάξεις που ερίζουν για το ποιος θα επωφεληθεί περισσότερο. Όλα όσα λέγονται για εθνικά ζητήματα ή εθνικές διαστάσεις «μυρίζουν» εθνικισμό. Το μόνο που υπάρχει η είναι η «καθαρή» ταξική πάλη, δηλαδή ένα διεκδικητικό κίνημα εργαζομένων χωρίς πολιτικούς στόχους και αιτήματα πολιτικά. Και βεβαίως ένας χειρισμός της δυσαρέσκειας μέσω συνδικαλιστικών μεθοδεύσεων και ελεγχόμενων κινητοποιήσεων.
Είναι εντυπωσιακό πως όλος αυτός ο χώρος δεν μπορεί να δει την κατηγορία «τουρκικός επεκτατισμός». Στο βάθος θεωρεί και την Ελλάδα ιμπεριαλιστική χώρα, και όχι εξαρτημένη. Σε μια ιμπεριαλιστική χώρα δεν υπάρχει χώρος για αξεδιάλυτο εθνικό και κοινωνικό πλέγμα ζητημάτων. Έτσι εγκαταλείπονται στόχοι όπως της εθνικής ανεξαρτησίας, εθνικής κυριαρχίας, λαϊκής κυριαρχίας. Στη θέση τους προβάλλεται μια αντικαπιταλιστική προοπτική χωρίς να προσδιορίζεται πώς, πότε, με ποιες κοινωνικές δυνάμεις, ποιο πρόγραμμα. Το παλαιό μπερνσταϊνικό «το παν είναι η κίνηση» έχει αντικατασταθεί από «το πάν είναι η καταγγελία και κάποιος ακτιβισμός ή “πέσιμο”».
Ο χώρος της παγκοσμιοποιητικής αριστεράς απεχθάνεται ό,τι αναφέρεται σε εθνικό ή έθνος. Απεχθάνεται ακόμα και τον όρο «λαός» (τρε μπανάλ…). Και έχει εγκαταλείψει τα κοινωνικά δικαιώματα στο όνομα των ατομικών δικαιωμάτων. Ο ακραίος δικαιωματισμός, η αποδοχή της άποψης ότι δεν πρέπει να υπάρχουν όρια πουθενά (φύλο, ηλικία, σύνορα, συμπεριφορές κ.λπ.) βλέπει παντού «συντήρηση» και αντιδραστική αναδίπλωση, καταφέρεται επιθετικά ενάντια στην κοινωνία που κοιμάται και τους «κυρ-Παντελήδες», δεν προσβλέπει σε καμία μεγάλη πολιτική αλλαγή. Περισσότερα ατομικά δικαιώματα αυτοπροσδιορισμού εντός του υπάρχοντος συστήματος: αυτή είναι η γραμμή τους. Και, σε αντίθεση με παλιότερα κινήματα αμφισβήτησης, δεν ενοχλούνται να διαδηλώνουν μαζί με τις πολυεθνικές εταιρείες ή την Πρεσβεία των ΗΠΑ τις μέρες της «περηφάνιας».
Ένα σχέδιο Εθνικής Κυριαρχίας δεν μπορεί να προχωρήσει αν δεν είναι και ένα κοινωνικό σχέδιο, αν δεν αντιμετωπίζει το «κοινωνικό ζήτημα» από την πλευρά του κόσμου που εργάζεται με το χέρι και το μυαλό, αν δεν έχει σοσιαλιστικό χαρακτήρα
Το «κοινωνικό ζήτημα» όμως υπάρχει!
Ας δεχθούμε ότι το σημερινό σύστημα κυριαρχίας του ψηφιακού καπιταλισμού βλέπει τους πληθυσμούς του κόσμου σαν σκλάβους, σαν δουλοπάροικους. Δεν χρειάζεται καθόλου όλο το πλέγμα των αντιπροσωπευτικών θεσμών και οργανισμών, δεν χρειάζεται τον δημόσιο χώρο που είχε δημιουργηθεί. Δεν χρειάζεται καν πολυπρόσωπους μηχανισμούς ή κόμματα με τη μορφή που υπήρχαν. Η ελευθερία καταργείται πολλαπλά, ο πολίτης δεν υπάρχει. Υπάρχουν εργαζόμενοι; Παράγεται κάτι; Πώς επιβιώνει ο πληθυσμός (όχι οι ελίτ) και πώς διαιωνίζεται το είδος; (ακόμα και σε αυτό υπάρχει παρέμβαση με όρους υπερκερδοφορίας και μετάλλαξης). Έχει καταργηθεί η εργασία, όπως διατείνονται ορισμένοι διανοούμενοι;
Καπιταλισμός χωρίς εργασία, εργαζόμενους, εκμετάλλευση κ.λπ. δεν μπορεί να υπάρξει. Αλλάζουν όμως οι όροι και οι συσχετισμοί ανάμεσα σε αυτούς τους πόλους της κοινωνίας (ακόμα κι αν τη δούμε, αν τη θεωρήσουμε υπερεθνικά-πλανητικά). Όλοι ξυπνάμε, πρέπει να πάμε στη δουλειά μας, πρέπει να ψάξουμε για δουλειά αν δεν έχουμε, πρέπει να μετακινηθούμε ή να δουλέψουμε από το σπίτι. Εντάξει, δεν έχουμε το ωράριο που υπήρχε, έχει αλλάξει ο χρόνος και ο χώρος της εργασίας, έχουν μειωθεί δικαιώματα και απολαβές. Η εργασία όμως παραμένει ένας βασικός, κεντρικός πυλώνας της σύγχρονης πραγματικότητάς μας. Επομένως υπάρχει με κάποια μορφή ένα «σύγχρονο κοινωνικό ζήτημα». Που έχει τεράστια σημασία, που πρέπει να αντιμετωπιστεί με νέους και κλασικούς όρους. Που δεν μπορεί να αγνοηθεί.
Σήμερα, όπως και εδώ και έναν χρόνο, ξυπνήσαμε (μέρα ή νύχτα, γιατί μπορεί να κάνουμε βάρδιες ή νυκτερινή εργασία) για να πάμε δουλειά, και κάποια στιγμή να γυρίσουμε σπίτι. Κι όμως κάποιοι δεν γύρισαν. «Αγνοούνται». Εργάτες, εργαζόμενοι που δεν επέστρεψαν στα σπίτια τους μετά τη δουλειά. Στατιστική. Δανείζομαι στοιχεία από έναν δημοσιογράφο που ασχολείται επιμελώς με αυτά τα θέματα, τον Δημήτρη Κωστάκο (Εργατικά δυστυχήματα: «Οι Αναλώσιμοι 2.0»):
«Ο φετινός αριθμός των εργαζομένων που έχασαν τη ζωή τους, είναι αντίστοιχος με τις συνολικές απώλειες τεσσάρων ετών (από το 2018 έως και το 2021)! Κατά μέσο όρο, 14 εργαζόμενοι χάνουν τη ζωή τους κάθε μήνα, ή ένας ανά δύο ημέρες! Μόνο τον τελευταίο μήνα σημειώθηκαν 23 εργατικά δυστυχήματα. Από το 2018 έως σήμερα, τα εργατικά δυστυχήματα διαμορφώνονται ως εξής:
2018 46 νεκροί
2019 51 νεκροί
2020 41 νεκροί
2021 31 νεκροί
2022 104 νεκροί
2023 170 νεκροί
Δυστυχήματα και ατυχήματα με μηχανήματα έργου:
Το 2023 17 νεκροί και 19 σοβαρά τραυματίες.
Το 2022 10 νεκροί και 5 σοβαρά τραυματίες.
Δυστυχήματα και ατυχήματα στον αγροτικό κλάδο:
Το 2023 40 νεκροί και 8 σοβαρά τραυματίες.
Το 2022 32 νεκροί και 13 σοβαρά τραυματίες.
Δυστυχήματα και ατυχήματα διανομέων:
Το 2023 6 νεκροί και 42 σοβαρά τραυματίες.
Το 2022 6 νεκροί και 14 σοβαρά τραυματίες.
Θερμική καταπόνηση/ Κλιματική αλλαγή. Συνολικά φέτος 21 νεκροί:
Θερμική καταπόνηση: 14
Φωτιές: 5 (1 πυροσβέστης, 1 μελισσοκόμος, 3 κτηνοτρόφοι)
Πλημμύρες: 2 (κτηνοτρόφοι)
Περιστατικά τελευταίου τριμήνου:
10/10/2023: Τραγικό εργατικό δυστύχημα στο Κιλκίς – 55χρονος σκοτώθηκε ενώ καθάριζε γραμμές του ΟΣΕ.
11/10/2023 Ροδόπη: Απανθρακώθηκε 42χρονος αγρότης που προσπάθησε να σβήσει φωτιά σε βαμβάκι.
13/10/2023 Έβρος: Νεκρός 53χρονος από ηλεκτροπληξία – Τραυματίστηκε νεαρός που προσπάθησε να τον βοηθήσει.
13/10/2023: Θάνατος εργάτη στο εργοστάσιο «ΤΙΤΑΝ» στο Καμάρι.
14/10/2023 Κρήτη: 42χρονος καταπλακώθηκε από εκσκαφέα στο Ρέθυμνο.
14/10/2023: Θανατηφόρο τροχαίο στα Βίλια – Ανετράπη νταλίκα που μετέφερε ζώα.
17/10/2023 Πειραιάς: 38 χρόνος ναυτικός από την Κρήτη σκοτώθηκε σε τροχαίο ενώ πήγαινε στη δουλειά του.
23/10/2023: Εργατικό δυστύχημα στη Βάρη με έναν νεκρό.
23/10/2023: Εργατικό δυστύχημα στην Κέρκυρα – Καταπλακώθηκε από τοίχο σπιτιού ενώ δούλευε.
25/10/2023 Ξάνθη: Νεκρός 64χρονος που καταπλακώθηκε από το όχημά του.
27/10/2023 Χαλκίδα: Αγρότης βρήκε τραγικό θάνατο – Καταπλακώθηκε από το τρακτέρ.
02/11/2023 Θεσσαλονίκη: Τραγικό θάνατο βρήκε 40χρονη στην οδό Μοναστηρίου.
02/11/2023 Σέρρες: Ηλικιωμένος καταπλακώθηκε από το τρακτέρ του.
03/11/2023 Ηγουμενίτσα: Εργατικό δυστύχημα σε πλοίο – Πέθανε 26χρονος ναυτικός.
07/11/2023 Λαμία: Φρικτός θάνατος 62χρονου εργάτη – Το ρούχο πιάστηκε σε γρανάζια διαμέτρου 3 μέτρων & διαμελίστηκε.
11/11/2023 Κέρκυρα: Εργάτης καταπλακώθηκε από δέντρο και έχασε τη ζωή του.
18/11/2023 Τούμπα: Νεκρός διανομέας.
23/11/2023 Κρήτη: Αγρότης βρέθηκε νεκρός καταπλακωμένος από το τρακτέρ του.
23/11/2023 Νεμέα: Τη ζωή του έχασε 34χρονος – Καταπλακώθηκε από τρακτέρ.
24/11/2023: Εργατικό δυστύχημα στην Αχαΐα – Νεκρός άνδρας που καταπλακώθηκε από τόνους χώματος.
03/12/2023: Νεκρός αγρότης στον Έβρο που καταπλακώθηκε από το τρακτέρ του.
05/12/2023 Πέλλα: Ηλικιωμένος καταπλακώθηκε από τρακτέρ.
06/12/2023: Νεκρός εργάτης από πτώση τοίχου στην Αμερικανική Πρεσβεία στην Αθήνα.»
Αναφέρθηκα λεπτομερειακά σε αυτήν την πλευρά επειδή, πρώτον, είναι μια πραγματικότητα που δεν μας την παρουσιάζουν. Κανονικά θα έπρεπε να αναγράφονται και τα ονόματα των νεκρών ανθρώπων, όχι μόνο η ηλικία τους (54χρονος καταπλακώθηκε…). Δεύτερον, επειδή η αύξηση πρέπει να μας απασχολήσει. Επειδή υπάρχει πάντα ένα «γιατί».
Όπως υπάρχει ένα «γιατί» για την αύξηση της πρόσκαιρης απασχόλησης. Πάλι τα στατιστικά μας πληροφορούν: «Επίσης, υπήρξε πρωτοφανής έκρηξη της μερικής απασχόλησης το 2023, με αύξηση κατά 50% σε σχέση με το 2009! Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πληροφοριακού Συστήματος ΕΡΓΑΝΗ, τον Αύγουστο του 2023, σε σύνολο 215.879 προσληφθέντων εργαζομένων, μόνο 104.355 άτομα προσελήφθησαν για πλήρη απασχόληση (ποσοστό 48,3%), ενώ η πλειονότητα, δηλαδή 111.524 (ποσοστό 51,7%), παρέχουν μερική ή εκ περιτροπής απασχόληση. Τον Δεκέμβριο του 2009, το 82,8% των εργαζομένων είχε πλήρη απασχόληση» (Δημήτρης Κωστάκος, 2/11/2023).
Ακόμα και το δημογραφικό συνδέεται άμεσα με το «κοινωνικό ζήτημα». Η μεγαλύτερη μείωση πληθυσμού μετά τον πόλεμο στην Ελλάδα συνέβη αμέσως μετά τα μνημονιακά χρόνια: την περίοδο 2010-2022 καταγράφηκαν 394.602 λιγότερες γεννήσεις σε σχέση με τους θανάτους. Το 2010 ήταν η τελευταία χρονιά κατά την οποία οι γεννήσεις ήταν περισσότερες.
***
Αναζητείστε μια λύση για «την κακήν κατάστασιν της πατρίδος μας». Ποιες διαστάσεις είναι οι βασικές; Πώς συνδέονται μεταξύ τους; Ποιο πρόγραμμα μπορεί να εκφράσει μια άλλη πορεία; Αλλιώς ειπωμένο: ένα σχέδιο Εθνικής Κυριαρχίας δεν μπορεί να προχωρήσει αν δεν είναι και ένα κοινωνικό σχέδιο, αν δεν αντιμετωπίζει το «κοινωνικό ζήτημα» από την πλευρά του κόσμου που εργάζεται με το χέρι και το μυαλό, αν δεν έχει σοσιαλιστικό χαρακτήρα. Το τι σημαίνει «σοσιαλιστικός χαρακτήρας» μιας αλλαγής σήμερα είναι προς συζήτηση, είναι ένα ερώτημα που ζητά κάποια απάντηση. Αλλά δεν μπορεί να αγνοηθεί. Το «κοινωνικό ζήτημα» στην εποχή του ψηφιακού καπιταλισμού δεν καταργείται!
