Διαβάστε το Μέρος Α’
του Δημήτρη Α. Τραυλού-Τζανετάτου
«Δούρειος ίππος» του καπιταλισμού ή του «μετακαπιταλισμού»;
1. Η ύπαρξη διαφόρων εκδοχών του βασικού εισοδήματος και τα επηρεαζόμενα από αυτές υπέρ ή κατά επιχειρήματα δεν εμπόδισαν όμως τις προσπάθειες πειραματικής του εφαρμογής στην πράξη. Ήδη από τη δεκαετία του ‘60 άρχισε η πιλοτική εφαρμογή νεοφιλελευθεροκρατούμενων βασικά παραλλαγών του μοντέλου, ιδίως σε χώρες και γεωγραφικά περιορισμένες περιοχές με εκτεταμένη ανεργία και μεγάλη φτώχεια, όπως πχ. στην Κένυα, τη Ναμίμπια, τη Μογγολία και τη Βραζιλία. Βεβαίως σχετικά πειράματα έχουν πραγματοποιηθεί ή και πραγματοποιούνται σε ανεπτυγμένες χώρες, όπως στις ΗΠΑ (New Jersey, North Carolina κ.ά), τον Καναδά (στη πόλη Dauphin) και την Ευρώπη (Φινλανδία, βλ. και επανάληψη σχετικής λαϊκής πρωτοβουλίας μετά την αποτυχία του 2016 στην Ελβετία). Αξιομνημόνευτο είναι, εξάλλου, το εφαρμοζόμενο στη Νέα Κορέα πιλοτικό πρόγραμμα που άρχισε το 2016 και αφορά 17.000 νέους, με θετικές επιπτώσεις στη ζωή τους, αλλά και στην εθνική οικονομία. Πεδίο δε εφαρμογής του υπήρξε αρχικά μια πόλη, ενώ στη συνέχεια επεκτάθηκε σε επίπεδο περιφέρειας. Ως προς δε τις εξελίξεις στην ΕΕ, το ενδιαφέρον συγκεντρώνεται στη Γερμανία, στην οποία σύμφωνα με δημοσκόπηση το 50% των ερωτηθέντων τάσσεται υπέρ του βασικού εισοδήματος. Πρόκειται για ένα πιλοτικό πρόγραμμα χρηματοδοτούμενο από δωρητές, έχει 3ετή διάρκεια (2021-2024) και συμμετέχουν 122 άνθρωποι, οι οποίοι επελέγησαν με βάση επιστημονικά κριτήρια από περισσότερους από 2 εκατ. υποψηφίων, και λαμβάνουν μηνιαίως το αφορολόγητο ποσό των 1.200 ευρώ. Στόχος του προγράμματος αυτού είναι η έρευνα των επιπτώσεων της παροχής αυτής στη ζωή και δραστηριότητα των συμμετεχόντων. Βεβαίως στη θέση αυτή πρέπει να σημειωθεί ότι τα όποια πορίσματα δεν αποτυπώνουν με ακρίβεια τις επιπτώσεις του βασικού εισοδήματος, λόγω ακριβώς του περιορισμένου χρονικά και πιλοτικού του ρόλου. Σε εξέλιξη βρίσκεται, άλλωστε, μια πανευρωπαϊκή πρωτοβουλία πολιτών για συγκέντρωση ενός εκατομμυρίου υπογραφών με στόχο την υποβολή στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή αιτήματος για τον σχεδιασμό και την καθιέρωση του βασικού εισοδήματος.
Στη χώρα μας, όπου μόλις το 2019 καθιερώθηκε το «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα», ήδη επιβεβλημένο από το ΔΝΤ για την αντιμετώπιση της μνημονιακής λαίλαπας, άρχισε, έστω με δικαιολογημένη καθυστέρηση, η σχετική συζήτηση. Το έναυσμα έδωσε η ταυτόχρονη ελληνική έκδοση το 2021 των προαναφερθέντων εμβληματικών βιβλίων των P. Van Parijs / Y. Vanderborght και G. Standing (εκδ. Πόλις και Παπασωτηρίου αντιστοίχως). Ειδικότερα με αφορμή και την παρουσία του G. Standing πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα δύο σχετικές εκδηλώσεις, α) Τριήμερο Συζητήσεων που διοργάνωσε η ελληνική ομάδα της «Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών», το Εργαστήριο Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου και το πρόγραμμα UBIEXP του Πανεπιστημίου του Μίνιο της Πορτογαλίας στις 21-23/9/2021 (βλ. σχετικά «Η Εποχή», 11/10/21), β) η οργανωθείσα στον κήπο του Νομισματικού Μουσείου στις 21/9/2021 από το Κέντρο Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού με συμμετοχή, πέραν του G. Standing, και του Γ. Βαρουφάκη. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ήδη στις 11/5/2021 είχε οργανωθεί από την Πρωτοβουλία για το Βασικό Εισόδημα σχετική διαδικτυακή εκδήλωση με θέμα: «Η ζωή μας μετά την πανδημία και ο ρόλος του Βασικού Εισοδήματος», που είχε υποστηριχτεί μεταξύ άλλων και από την ΕΔΕΚΑ (www.youtube.com/watch?v=yRfFYnRB-Fo)
2. Στο πλαίσιο της σχετικής συζήτησης και προβληματικής ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει η στάση της ευρύτερης, πολιτικής και συνδικαλιστικής, αριστεράς η οποία χαρακτηρίζεται από διάσταση απόψεων τόσο εντός των θιασωτών του βασικού εισοδήματος όσο και μεταξύ θιασωτών και αρνητών του. Δεσπόζουσα δε θέση στο μέτωπο των σχετικών αντιπαραθέσεων κατέχει το κρίσιμο ζήτημα, αν και κατά πόσο το επίμαχο αφήγημα λειτουργεί τελικά υπέρ του καπιταλισμού ή τον αμφισβητεί οδηγώντας μάλιστα στην υπέρβασή του, δηλαδή αν λειτουργεί ως δούρειος ίππος του καπιταλισμού ή του σοσιαλισμού. Και στο μεν στρατόπεδο της συστημικής αριστεράς η σχετική διχογνωμία εστιάζεται στο ζήτημα, αν πρέπει το επίμαχο αφήγημα να υιοθετηθεί ως ενισχυτικός του δημοκρατικού κοινωνικού κράτους μηχανισμός εισοδηματικής ανακατανομής και ελευθερίας διαμόρφωσης της ζωής και της συμμετοχής στην εργασιακή διαδικασία ή να απορριφθεί ως δούρειος ίππος του νεοφιλελευθερισμού. Στη δε «ριζοσπαστική αριστερά» η συζήτηση κυριαρχείται από το ζήτημα, αν και κατά πόσο το βασικό εισόδημα μπορεί να λειτουργήσει ως δούρειος ίππος του σοσιαλισμού. Ενδεικτική είναι η επικρατούσα στο μέτωπο της ευρύτερης αριστεράς στη Γερμανία, εικόνα. Στο μεν παραδοσιακό σοσιαλδημοκρατικό, πολιτικό και συνδικαλιστικό, στρατόπεδο η επίσημη γραμμή φαίνεται να απορρίπτει το επίμαχο μοντέλο. Χαρακτηριστικές είναι έτσι οι τοποθετήσεις του O. Scholz, πριν αναλάβει την καγκελαρία, όσο και επιφανών συνδικαλιστών, όπως ο P. Jacks, εξέχον στέλεχος της «Γερμανικής Ένωσης Συνδικάτων» (DGB) και ο D. Schulze, εκπρόσωπος του Γερμανικού Συνδικάτου Μετάλλου (IG Metall) (βλ. σχετικά O. Scholz lehnt Grundeinkommen ab, 21/8/2020, www.tagesspiegel.de/politik/scholz-lehnt-grundeinkommen-ab-hat-der-spd-kanzlerkandidat-das-s-vergessen/26115440.html «1.000 Euro für jeden sind unsozial», 8/8/2020, www.faz.net/aktuell/rhein-main/wirtschaft/dgb-chef-ueber-grundeinkommen, IG Metall, Hannover, einkommen, 11/9/2019, www.igmetall-hannover.de/no_cache/aktuelles/meldung/bedingungsloses-grundeinkommen, βλ. επίσης ήδη C. Schäfer, Bedingungsloses Grundeinkommen: Trojanisches Pferd des Neoliberalismus, 2007).
Ο φόβος εδραίωσης του ισχύοντος, διαβρωμένου από τον νεοφιλελευθερισμό, καπιταλιστικού μοντέλου ή ακόμα και παλινόρθωσης μιας πιο ακραίας εκδοχής του φαίνεται, σε πείσμα των όποιων βελτιωτικών του «επανεκκινήσεων», να διακατέχει βασικά την επικρατούσα σοσιαλδημοκρατική πολιτική και συνδικαλιστική πτέρυγα, η οποία και υποστηρίζει με σθένος το κοινωνικό κράτος. Βεβαίως δεν λείπουν και οι θιασώτες του βασικού εισοδήματος στις τάξεις των σοσιαλδημοκρατών (βλ. σχετικά ήδη: Grundeinkommen-Rhein-Erft-SPD, www.rhein-erft-spd.de/wp-content/uploads/sites/200/2010/05/doc_31281_20101028123145.pdf).
3. Από την άλλη πλευρά, στο στρατόπεδο της «ριζοσπαστικής-εναλλακτικής αριστεράς» η διάσταση απόψεων είναι εντονότερη. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι, παρά το άδοξο τέλος της τόσο ελπιδοφόρας για τους «κολασμένους της γης» Οκτωβριανής Επανάστασης που κατέληξε στην κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, παρά το σύνδρομο της ήττας και την επακολουθήσασα «αριστερή μελαγχολία» και, τέλος, παρά τους όποιους συμβιβασμούς και τις συμπλεύσεις με το σύστημα, δεν έπαυσε να σιγοκαίει η φλόγα της ελπίδας πραγμάτωσης του οράματος για έναν καλλίτερο κόσμο. Ως προάγγελος και σηματοδότης του αναδυόμενου αυτού νέου κόσμου θεωρήθηκε από μια ισχυρή μερίδα της αριστεράς αυτής το «καθολικό άνευ όρων βασικό εισόδημα» (βλ. ενδεικτικά R. Blaschke, Das politische Konzept eines emanzipatorischen bedingungslosen Grundeinkommens, 26/9/2019, www.ronald-blaschke.de/das-politische-konzept-eines-emanzipatorischen-bedingungslosen-grundeinkommens, Πρβλ: Broschüren, Zum Bedingungsloses Grundeinkommen, www.die-linke-bw.de/partei/lags/grundeinkommen). Ωστόσο, το βασικό εισόδημα όχι τόσο ως ηθικοφιλοσοφικό πρόταγμα όσο κυρίως ως πολιτικά διεκδικήσιμο κοινωνικό μοντέλο, προωθητικό μιας μετακαπιταλιστικής μετάβασης, παρά τις έντονες πιέσεις από την προαναθερθείσα μερίδα, δεν έχει ενταχθεί ακόμη στο πρόγραμμα του κόμματος της γερμανικής αριστεράς. Τούτο δε καθώς φαίνεται να συνεκτιμάται ο κίνδυνος διάσπασης και αποπροσανατολισμού του κοινωνικού μετώπου από τις τρέχουσες προτεραιότητες του κόσμου της εργασίας, που είναι η προστασία και, επιτρεπουσών των συνθηκών και των συσχετισμών ισχύος, η βελτίωση του ισχύοντος συστήματος κοινωνικής και εργασιακής προστασίας. Πολλώ μάλλον σε μια ιστορική συγκυρία, όπου, λόγω ακριβώς της πολυδιάστατης κρίσης του καπιταλισμού, σε διαδικασία προϊούσας αποδιάρθρωσης βρίσκονται οι στοιχειώδεις, θεσμικές κατακτήσεις του κοινωνικού κράτους και του εργατικού δικαίου. Σημειωτέον ότι πέραν από την ένθερμη υποστήριξη του βασικού εισοδήματος από σημαντικά στελέχη του κόμματος, όπως είναι η Katja Kipping, βουλευτής του από το 2005, σε εξέλιξη βρίσκεται με πρωτοβουλία μελών του κόμματος μια διαδικασία οριστικής αντιμετώπισης του αμφιλεγόμενου αυτού ζητήματος στο επόμενο συνέδριο (Zum Mitgliederentscheid bedingungsloses Grundeinkommen, www.die-linke.de/partei/parteidemokratie/parteitag/siebenter-parteitag/detail/zum-mitgliederentscheid-bedingungsloses-grundeinkommen).
4. Η διχογνωμία αυτή για το ρόλο του βασικού εισοδήματος αναδεικνύει για μια ακόμη φορά την επικαιρότητα των αναλύσεων του Marx για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, 203 χρόνια μετά τον θάνατό του. Έτσι είναι χαρακτηριστικό ότι, πέραν από την επίκληση του περίφημου «αποσπάσματος για τις μηχανές» από τα Grundrisse, και από τους θιασώτες και τους αρνητές τόσο της, «δίκην νομοτέλειας», δυναμικής μετακαπιταλιστικής μετάβασης, μέσω της προϊούσας αντικατάστασης της ζωντανής εργασίας από τη νεκρή, εξαιτίας της έκρηξης της αυτοματοποίησης και της οικονομίας της γνώσης, όσο και της μετακαπιταλιστικής δυναμικής του βασικού εισοδήματος (βλ. σχετικά: Τραυλού-Τζανετάτου, Εργασία, ψηφιακός καπιταλισμός και μετακαπιταλιστικές τεχνοουτοπίες, Αφιέρωμα στα 200 χρόνια από τη γέννηση του Marx, σε: του ίδιου, Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, σ. 217-252), το έργο του Marx βρίσκεται πάλι στο επίκεντρο του αριστερού διαλόγου. Έτσι, ενώ από τη μια πλευρά θεωρείται ο Marx ως ένας «οιονεί πρόδρομος» του βασικού εισοδήματος (έτσι π.χ. K. Kipping και K. Reitter), από την άλλη υποστηρίζεται ότι το βασικό εισόδημα είναι παντελώς ασυμβίβαστο με τις βασικές θέσεις του Marx για την αναγκαιότητα υπέρβασης σε επίπεδο κοινωνίας της αλλοτριωμένης εργασίας (έτσι πχ. K. Busch και Μ. Greffrath).
5. Η απουσία μιας ενιαίας στάσης της γερμανικής αριστεράς που φαίνεται να χαρακτηρίζει τον κόσμο της αριστεράς γενικότερα, ανεξαρτήτως εθνικών συνόρων έναντι ενός ζητήματος το οποίο τουλάχιστον σε θεωρητικό-φιλοσοφικό και ιδεολογικό επίπεδο, θα μπορούσε να θεωρηθεί προσδιοριστικό της ειδοποιού διαφοράς μεταξύ «ριζοσπαστικής» και «ρεφορμιστικής» αριστεράς, δεν είναι τυχαία. Τούτο δε καθώς το βασικό εισόδημα ως «ριζοσπαστικό-εναλλακτικό» κοινωνικοπολιτικό αφήγημα λειτουργεί από τη φύση και κατασκευή του ως «αμφίστομος μάχαιρα». Είναι έτσι χαρακτηριστικό ότι ο A. Gorz, ο εμβριθέστερος και διασημότερος ίσως από τους υποστηρίζοντες το βασικό εισόδημα στοχαστές της μαρξογενούς αριστεράς, στο πλαίσιο της ευρύτερης θεωρίας του για την οιονεί νομοτελειακή, λόγω βασικά της προϊούσας αυτοματοποίησης της εργασιακής διαδικασίας, μετάβαση σε μια μετακαπιταλιστική κοινωνία (βλ. κριτικά Τραυλού-Τζανετάτου, ο.π. σ. 233 επ.), αν και θεωρεί ότι χειραφέτηση και βασικό εισόδημα αποτελούν δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, δεν αποκλείει να λειτουργήσει το βασικό εισόδημα προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ακριβώς αυτή η αμφισημία, η αμφίπλευρη φιλοσοφικοπολιτική και κοινωνικοπολιτική, λειτουργία του βασικού εισοδήματος είναι το στοιχείο εκείνο που δεν προσφέρεται μόνο για τη στήριξη των διαφόρων ερμηνευτικών εκδοχών του. Συνιστά επίσης το βασικό λόγο της απόρριψής του τόσο από τη συντηρητική όσο και από την προοδευτική πλευρά (αμφιπλεύρως λειτουργών δούρειος ίππος). Η προαναφερθείσα διάσταση απόψεων στο χώρο της αριστεράς και τα επιμέρους προβαλλόμενα υπέρ ή κατά του βασικού εισοδήματος επιχειρήματα καθιστούν σαφή τη σημασία και τη χρησιμότητα της όλης συζήτησης στη διαμόρφωση όχι μόνο της φιλοσοφικο-ιδεολογικής ταυτότητας και της κοινωνικοπολιτικής δράσεως της «ριζοσπαστικής-μετακαπιταλιστικής αριστεράς» αλλά και στην συνειδητοποίηση και αποφυγή των ελλοχευόντων κινδύνων.
Συνεχίζεται
