Ο νεαρός Μαρξ στα Grundrisse εισήγαγε την ιδέα της γενικής διάνοιας ή της μη υλικής παραγωγής. Η γενική διάνοια είναι η διαδικασία και το προϊόν της σκέψης, των ιδεών, των λέξεων. Τον 19ο αιώνα ήταν η επιστήμη και η τεχνολογία. Για τον Μαρξ, αυτή η γενική διάνοια υπάρχει στις μηχανές σαν νεκρή εργατική δύναμη και σαν σταθερό κεφάλαιο.
Σήμερα, στο μεταφορντικό, μεταβιομηχανικό καπιταλισμό, η γενική διάνοια έχει γίνει ένα από τα κύρια μέσα παραγωγής. Ο τρόπος με τον οποίον δουλεύουμε είναι μέσα από διαδράσεις, επικοινωνίες, δικτυώσεις ακόμα και με αγνώστους που μπορεί να βρίσκονται σε κάποιο άλλο μέρος του πλανήτη. Αυτού του είδους η παραγωγή, σε μεγάλο βαθμό τα προϊόντα του μυαλού και της σκέψης, μαζί βέβαια και με την υλική διαδικασία, γίνεται αμέσως υλικά ανταλλάξιμη και μπαίνει στην ανταλλακτική διαδικασία. Ακόμα και αν είσαι χειρώνακτας ή κούριερ, πρέπει να έχεις μάθει να δουλεύεις με το Internet, να διαφημίζεις τον εαυτό σου ή την εταιρία σου κ.λπ.
Με άλλα λόγια, έχουμε έναν νέο καπιταλισμό που στηρίζεται σε δικτυώσεις μεταξύ αγνώστων, οριζόντιες συνεργασίες, συνεχείς επικοινωνίες, χωρίς όμως να επιτρέπεται αυτές να περνούν στο πολιτικό υποκείμενο, στην πολιτική συνεργασία. Έχουμε επικοινωνία, αλλά όχι ιδεολογία, και συνεργασίες βασισμένες στην εξατομίκευση. Ήταν αυτό ακριβώς που άλλαξε, στις πλατείες του κόσμου. Διότι εκεί ο κόσμος πήρε αυτές τις τεχνογνωσίες της καθημερινής ζωής και της εργασίας και τις εφάρμοσε στο πεδίο της πολιτικής. Αυτή ήταν μια σημαντική ώθηση για την απήχηση που είχαν οι πλατείες στην Ελλάδα και αλλού. Τι μάθαμε, λοιπόν, στο Σύνταγμα;
Πλατείες και ΣΥΡΙΖΑ
Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν έκανε κάτι ιδιαίτερο, μεταξύ 2011 και 2014. Ήταν ένα δημοκρατικό και αντιμνημονιακό κόμμα, τα μέλη του συμμετείχαν στις αντιστάσεις αλλά αυτά δεν αρκούν για να βρεθεί εκλογικά από το 4% στο 27% το 2012 και τώρα πιθανόν στο 35%. Τον ΣΥΡΙΖΑ τον υιοθέτησε ο λαός! Ο λαός αποφάσισε -εφόσον τέθηκε θέμα εκλογών- ότι θα υποστηρίξει τον ΣΥΡΙΖΑ. Δηλαδή το πλήθος των πλατειών όταν γίνεται λαός που ψηφίζει, αποφασίζει να δώσει δύναμη στον ΣΥΡΙΖΑ. Αυτό βρίσκεται πίσω από την εκλογική απογείωση.
Τα μαθήματα των πλατειών είναι απολύτως σημαντικά, όταν σκεφτόμαστε τι θα πρέπει να κάνει ο ΣΥΡΙΖΑ ως διακυβέρνηση, ποιος ο ρόλος των κινημάτων και του κόμματος. Τι έγινε στις πλατείες; Ισότητα και Δημοκρατία. Πήραμε κομμάτια της ζωής μας στα χέρια μας. Όταν οι επιτροπές παρείχαν μια σειρά υπηρεσίες (φαγητό, νομική υπηρεσία, διασκέδαση, Υγεία…) είχαμε έναν προϊδεασμό του τι σημαίνει να έχεις μια διακυβέρνηση, η οποία δεν είναι πια μόνο στηριγμένη στο κόμμα, την κυβέρνηση και το κράτος αλλά ο ίδιος ο κόσμος αναλαμβάνει σταδιακά κομμάτια της κρατικής λειτουργίας.
Δεύτερον, είχαμε την άμεση δημοκρατία. Που σημαίνει ότι εισάγουμε ξανά στον χώρο της πολιτικής πράξης, έναν τρόπο πολιτικής συμμετοχής που δεν στηρίζεται στην αντιπροσώπευση, αλλά στην «προσώπευση», για να χρησιμοποιήσουμε έναν νεολογισμό. Ότι, δηλαδή, εμείς είμαστε φυσικά παρόντες, αποφασίζουμε και δρούμε. Και όταν οι πλατείες του κόσμου, κάποια στιγμή στις διακηρύξεις τους, είπαν «εμείς είμαστε εδώ και δεν θα φύγουμε» έκαναν την κλασική κίνηση αυτού που λέμε συντακτική δύναμη. Ένας κόσμος βρίσκεται μαζί και τη στιγμή που λέει «εμείς» γίνεται λαός. Έχουμε δηλαδή έναν προϊδεασμό της συντακτικής εξουσίας, όπου ο λαός με την δράση του αλλάζει τον κόσμο.
Κόμμα νέου «νέου τύπου»
Τι μαθήματα παίρνουμε και πώς μπορούμε να τα σκεφτούμε αυτά σε σχέση με το κόμμα, το κίνημα και τη διακυβέρνηση; Πρώτον, το κόμμα. Τα κόμματα της κλασικής μορφής που ξέρουμε, παντού φθίνουν. Η λογική της κεντρικής οργάνωσης των κλασικών κομμάτων, ακόμα και των αριστερών, έχει απορριφθεί λόγω ακριβώς της μεταβιομηχανικής κοινωνικο-οικονομικής διαδικασίας και του τρόπου με τον οποίο ο κόσμος πια καταλαβαίνει τον εαυτό του, τη σχέση του με τον άλλον και με την εξουσία. Άρα, εάν θέλουμε να μείνουμε στην κομματική λογική, πρέπει να σκεφτούμε ένα κόμμα νέου «νέου τύπου». Ένα κόμμα που θα έχει εύπλαστη μορφή, πορώδεις παρυφές, θα είναι ανοιχτό στο περιβάλλον του και στα κοινωνικά κινήματα γύρω του, χωρίς να απαιτεί να γίνουν όλοι μέλη του για να μπορούν να μπαίνουν στις διαδικασίες του.
Διότι στα κινήματα, όπως είδαμε τα τελευταία τρία-τέσσερα χρόνια, έχει δημιουργηθεί τεράστια τεχνογνωσία στην κοινωνική αλληλεγγύη, την κοινωνική οικονομία, την Αυτοδιοίκηση, σε μια σειρά θέματα στα οποία δεν υπάρχει κανένας λόγος να αποφασίζει το κομματικό στέλεχος τι θα γίνει. Κόμμα, λοιπόν, εύπλαστο, ανοιχτό, που θα έχει εγκαταλείψει τη λογική της αυθεντίας για να γίνει πραγματικά συλλογικός διανοούμενος. Δηλαδή, θα χρησιμοποιεί και θα εντάσσει στη δική του λειτουργία, πολιτική και θεωρία, τη σοφία των κινημάτων.
Έχουμε δύο κύματα κινημάτων. Τα «νέα κινήματα» που αναδύθηκαν τον Μάη του ’68 -και στην Ελλάδα μετά το ’73- γύρω από το φύλο, τη φυλή, τη σεξουαλικότητα. Τα κινήματα δηλαδή που αναγνώρισαν τη διαφορετικότητα σαν αναπόσπαστο κομμάτι της προσωπικής και συλλογικής ταυτότητας. Μετά είχαμε τα νέα «νέα κινήματα» της εποχής των αντιστάσεων μετά το 2010 που άλλαξαν το πολιτικό σκηνικό.
Το κόμμα πρέπει να αλλάξει αν θέλει να επιζήσει και να εμπλουτίσει τη λειτουργία και ιδεολογία του με τη μακρά εμπειρία αυτών των κινηματικών μορφών. Τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζει και ο ΣΥΡΙΖΑ σαν κόμμα, με αυτό έχουν να κάνουν. Με το γεγονός ότι αυτό το μοντέλο κόμματος δεν δουλεύει πια και πρέπει ή να το εγκαταλείψουμε ή να το αλλάξουμε.
Κίνημα και διακυβέρνηση
Θα έχουμε πιθανόν μια αριστερή διακυβέρνηση, δηλαδή ένα κράτος εναντίον του οποίου συγκροτήθηκαν τα κινήματα για τα οποία κάναμε λόγο. Εναντίον του κράτους που έχουμε μέχρι τώρα. Ενώ τώρα ελπίζουμε ότι θα έχουμε ένα κράτος στο οποίο δεν θα μπορείς πια να είσαι «εναντίον», διότι ένα κόμμα υπόσχεται, και ελπίζουμε θα υλοποιήσει, μία διαφορετική διακυβέρνηση και μία κοινωνική πολιτική που θα πηγαίνει παράλληλα με τα αιτήματα των κινημάτων.
Τι πρέπει να γίνει, λοιπόν; Νομίζω ότι τα κινήματα πρέπει να παραμείνουν σε ανταγωνιστική συνεργασία με τη νέα διακυβέρνηση. Συνεργασία, αλλά ανταγωνιστική. Διότι τα κινήματα, εφόσον συνεχίσουν να αντλούν από τη λαϊκή σοφία και να λειτουργούν δημοκρατικά, χρησιμοποιώντας όλες αυτές τις ικανότητες και τις νέες δικτυώσεις, είναι σημαντικό να ενισχύονται από μια διαφορετική διακυβέρνηση, αλλά διατηρώντας τη διπλή σχέση συνεργασίας και ελέγχου, συμπόρευσης και κριτικής.
Το κόμμα πρέπει να μείνει αυτόνομο και να μην έχει σχέση με το κράτος. Δε πρέπει να μεταπηδήσουν ξαφνικά τα κομματικά στελέχη στον κρατικό μηχανισμό, γιατί αυτό θα ήταν, εκτός των άλλων, η απόδειξη της κατηγορίας που εκτοξεύουν διαρκώς προς τον ΣΥΡΙΖΑ ότι θα γίνει το νέο ΠΑΣΟΚ. Αλλά εδώ το εξετάζουμε από μια πιο θεωρητική πλευρά: Εκλογική νίκη δεν σημαίνει και ηγεμονία της Αριστεράς, την ηγεμονία εξακολουθεί να την έχει ο καπιταλισμός. Όχι ο Σαμαράς ή η δεξιά ιδεολογία αλλά ο καπιταλισμός με την έννοια των αντιλήψεων, των πρακτικών ή των τρόπων ζωής. Ένα κόμμα θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν μηχανισμός παραγωγής μιας άλλης ηγεμονίας, μόνο στο βαθμό που θα παρέμενε ανεξάρτητο από το κράτος και θα ερχόταν ακόμα και σε αντίθεση με κρατικές και κυβερνητικές πολιτικές, εάν αυτές δεν θα ήταν συμβατές με τις αρχές και τις αξίες του. Και για τη σταδιακή δημιουργία αυτής της ηγεμονίας τα κινήματα πρέπει να μείνουν ανεξάρτητα από το κόμμα και να το μπολιάζουν με μεθόδους, ιδέες και πρακτικές και το κόμμα ανεξάρτητο από το κράτος σαν ένας φίλος και ελεγκτής. Μια δύσκολη τριγωνική σχέση από την οποία εξαρτάται η επιτυχία της Αριστεράς.
Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Το άρθρο βασίζεται σε απόσπασμα της ομιλίας του στην εκδήλωση με θέμα Ποιος (θα) κυβερνά αυτή τη χώρα; Κοινωνία, διακυβέρνηση και αγώνες την επόμενη μέρα, στο πλαίσιο της Ημερίδας που διοργανώθηκε από τον Δρόμο της Αριστεράς, στις 10/1/2015.
