Ο Γερουσιαστής Τζόζεφ Μακάρθυ καλεί τον μάρτυρα στο εδώλιο. Ο Σαμ Σπέιντ κάθεται στον καναπέ και κοιτάζει με ένταση το κενό. Είναι η στιγμή που ανακατεύονται δύο διάλογοι. Και δύο κόσμοι. Δύο τρόποι να υπάρχεις. Ένας πραγματικός κι ένας αληθινός. Και συναντιούνται. Και βγάζουν νόημα.
Βρισκόμαστε ταυτόχρονα στο 1953, στην κατάμεστη αίθουσα ακροάσεων της Βουλής των Αντιπροσώπων του Κογκρέσου, και στο 1930, στο σαλόνι ενός αστικού σπιτιού του Σαν Φρανσίσκο, παρέα με κοστουμαρισμένους μπάτσους, μοιραίες γυναίκες και αδίστακτους κυνηγούς θησαυρών.
Η ΕΔΡΑ: Κύριε Χάμμετ, μπορείτε παρακαλώ να σηκώσετε το δεξί σας χέρι; Στα πλαίσια της σημερινής ακρόασης αυτής της Επιτροπής, ορκίζεστε ενώπιον του Θεού να πείτε την αλήθεια, όλη την άληθεια και μόνο την αλήθεια;
ΝΤΑΣΙΕΛ ΧΑΜΜΕΤ: Ορκίζομαι.
Η ΕΔΡΑ: Μπορείτε να μας πείτε το πλήρες σας όνομα;
ΧΑΜΜΕΤ: Σάμιουελ Ντάσιελ Χάμμετ.
Η ΕΔΡΑ: Είστε ο Σάμιουελ Ντάσιελ Χάμμετ. Σωστά;
Ναι. Το είχε αλλάξει. Το ’42. Είχε ξεφορτωθεί το Σάμιουελ κι είχε βάλει το επώνυμο της μάνας του, το Ντάσιελ, στη θέση του ονόματος, ώστε να μπορέσει να καταταγεί εθελοντής στον πόλεμο παρόλο που ήταν ήδη καταχωρημένος στις μαύρες λίστες ως κομμουνιστής – και παρόλο που είχε τσιμπήσει και μια ωραία φυματίωση στον προηγούμενο πόλεμο, το ’18. Ο Χάμμετ βρέθηκε να υπηρετεί στις Αλεούτιες Νήσους, λοχίας, και το “Σάμιουελ” πέρασε στην αποκλειστική χρήση τού ήρωά του, του θρυλικού Σαμ Σπέιντ.
ΧΑΜΜΕΤ: Σωστά.
Η ΕΔΡΑ: Ποιο είναι το επάγγελμά σας;
ΧΑΜΜΕΤ: Συγγραφέας.
ΣΑΜ ΣΠΕΪΝΤ [προς τον στενογράφο]: Το έγραψες σωστά, γιόκα μου, ή μήπως το είπα πολύ γρήγορα;
Η ΕΔΡΑ: Είστε συγγραφέας. Σωστά;
ΧΑΜΜΕΤ: Σωστά.
Η ΕΔΡΑ: Κύριε Χάμμετ, αληθεύει ότι εκτίσατε πρόσφατα ποινή φυλάκισης για προσβολή δικαστηρίου;
Το διαρκές καθεστώς της βίας. Η βία σε κάθε ανθρώπινη διάδραση, σε κάθε κοινωνική σχέση, σε κάθε συναλλαγή. Και στα όρια αυτού του καθεστώτος, στο περιθώριο των κοινωνικών σχέσεων αλλά και, ξαφνικά, στο επίκεντρο της δράσης, ο ήρωας. Ένας τύπος περπατημένος, ανένδοτος, σκληρός και, κυρίως, απρόβλεπτος, που έρχεται απ’ το πουθενά, σκάει σαν φάντης μπαστούνι (Spade!) και ανατρέπει τα δεδομένα.
ΧΑΜΜΕΤ: Μάλιστα.
ΣΑΜ ΣΠΕΪΝΤ: Δε μ’ ενοχλούν και τόσο τα μπλεξίματα, αν έρχονται σε λογικές δόσεις.
Η ΕΔΡΑ: Για ποιο λόγο σας επιβλήθηκε η ποινή;
ΧΑΜΜΕΤ: Επειδή αρνήθηκα να απαντήσω εάν ήμουν ή όχι διαχειριστής του εγγυοδοτικού ταμείου αποφυλακίσεων του Συμβουλίου Πολιτικών Δικαιωμάτων.
Η ανατροπή των δεδομένων δεν είναι απλό πράγμα. Πρέπει πρώτα να καταλάβεις ποια είναι τα δεδομένα. Έτσι πάει. Ο Μπαλζάκ ήταν βουτηγμένος με τα μούτρα μες στην εποχή του, τη μελετούσε ζώντας την, εκεί, σφηνωμένος ανάμεσα στην Παλινόρθωση και τις επαναστάσεις του 1836 και του 1848, την επέλαση του αστισμού, της νέας ηθικής τάξης, του πουριτανισμού, της ταξικής καταπίεσης… Κι έφτιαξε χαρακτήρες. Στιβαρούς. Αληθινούς. Ο Ραστινιάκ έφτασε να γίνει λέξη στα γαλλικά, συνώνυμη του αριβίστα. Τα ίδια ισχύουν για τον Ντίκενς, τον Τολστόι… Με τα μούτρα μες την εποχή τους. Τον Ζολά, στο τελείωμα του αιώνα, με τους ανθρακωρύχους, τον σοσιαλισμό, τη Νανά…
Κι έρχεται το ’29. Καταρρέουν οι μεσοτοιχίες του κόσμου, τρίζει το εποικοδόμημα. Κι ανακατεύονται αναπάντεχα οι τράπουλες της κοινωνίας. Προκύπτουν καταστάσεις και χαρακτήρες μέχρι χθες αδύνατοι, αδιανόητοι. Πανεπιστημιακοί που γίνονται ταξιτζήδες, αστροφυσικοί που δουλεύουν σε παλαιοβιβλιοπωλεία, κορίτσια καλών οικογενειών που στήνουν την απαγωγή τους για λύτρα, και ιδιωτικοί ντετέκτιβ που γίνονται συνδικαλιστές, επαναστάτες, και συγγραφείς αστυνομικών μυθιστορημάτων.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΜΑΚΑΡΘΥ: Θα μπορούσα να ζητήσω από τους φωτογράφους να μην παίρνουν φωτογραφίες με φλας την ώρα που καταθέτει ο μάρτυρας;
ΚΑΣΠΕΡ ΓΚΑΤΜΑΝ [ο εκατομμυριούχος τυχοδιώκτης κάθεται στην πολυθρόνα]: Είστε λιγομίλητος τύπος, κύριε Σπέιντ;
ΣΑΜ ΣΠΕΪΝΤ: Μπα. Μ’ αρέσει να μιλάω.
ΚΑΣΠΕΡ ΓΚΑΤΜΑΝ: Έξοχα! Δεν εμπιστεύομαι κάποιον που δεν λέει κουβέντα. Συνήθως αποφασίζει να μιλήσει τη λάθος στιγμή για να πει τα λάθος πράγματα. Θέλει πολλή εξάσκηση για να ξέρεις να μιλάς μετρημένα.
Η ΕΔΡΑ: Τότε λοιπόν, επιτρέψτε μου να σας ρωτήσω: Ήσασταν διαχειριστής του εγγυοδοτικού ταμείου αποφυλακίσεων του Συμβουλίου Πολιτικών Δικαιωμάτων;
Ναι, ήταν. Πιο συγκεκριμένα, ήταν πρόεδρος του Συμβουλίου Πολιτικών Δικαιωμάτων (Civil Rights Congress) της Νέας Υόρκης, μιας οργάνωσης που βρισκόταν στην πρώτη γραμμή της υπεράσπισης πολιτικών κρατουμένων. Πριν τον πόλεμο, ήταν ακόμη πιο εκτεθειμένος. Διεθνής αντιφασιστική δράση, αντιφρανκισμός, υπεράσπιση των δικαιωμάτων των Μαύρων… Ήταν μέλος όλων των επιτροπών, παρών σε κάθε αγώνα. Κι ήξερε κόσμο. Θα μπορούσε να είχε μιλήσει. Να πει μόνο ένα “ναι”, ένα απλό “ναι” και να καθαρίσει. Να φορέσει μια κουκούλα και να δώσει κόσμο, κι αργότερα να δει την Αμερική να τον επιβραβεύει, όπως έκανε με τον Ρήγκαν που έδωσε στεγνά τους φίλους του, βορά στο θηρίο του Μακαρθισμού. Όπως έκανε με τόσα άλλα καθίκια.
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απαντήσω, καθώς η όποια απάντησή μου θα μπορούσε ενδεχομένως να με καταστήσει ένοχο.
Η ΕΔΡΑ: Σας διατάσσω να απαντήσετε στην ερώτηση.
ΚΑΣΠΕΡ ΓΚΑΤΜΑΝ: Ελάτε τώρα, κύριε Σπέιντ… Ασφαλώς δεν περιμένετε να πιστέψουμε ότι, εδώ που έχουν φτάσει τα πράγματα, φοβάστε έστω και στο ελάχιστο την αστυνομία…
ΣΑΜ ΣΠΕΪΝΤ: Δεν περιμένω να πιστέψεις τίποτα, Γκάτμαν.
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απαντήσω στην ερώτηση, για τους λόγους που ανέφερα.
Δεν πήγε μόνο φυλακή. Διακόπηκαν για πάντα οι επαγγελματικές του σχέσεις με το Χόλλυγουντ. Κι απαγορεύτηκαν τα βιβλία του. Αποσύρθηκαν απ’ την κυκλοφορία. Εξαφανίστηκαν. Εξαφανίστηκε ο Κόκκινος θερισμός (1929), το αριστούργημα που μνημονεύει τη σφαγή της Anaconda Street, όπου ένοπλοι παρακρατικοί άνοιξαν πυρ ενάντια στους πικετοφόρους απεργούς ενός ανθρακωρυχείου. Το μυθιστόρημα ενέπνευσε αργότερα πάμπολλους κινηματογραφιστές, από τον Κουροσάβα (Γιοζίμπο, 1961) μέχρι τους αδελφούς Κοέν που βρήκαν τον τίτλο για την πρώτη τους ταινία (Blood Simple [Μόνο Αίμα], 1984) στις ατάκες-φωτιά του πρωταγωνιστή. Εξαφανίστηκε το Γεράκι της Μάλτας, κι όλες οι συλλογές διηγημάτων με τις υπόλοιπες ιστορίες του Σαμ Σπέιντ, του πρώτου και αρχετυπικού hard-boiled (σκληροτράχηλου) ιδιωτικού ντετέκτιβ που βρίσκεται πάντα αντιμέτωπος τόσο με τον υπόκοσμο όσο και με τους διεφθαρμένους θεσμούς της αστυνομίας, της δικαιοσύνης… Ήταν οι ιστορίες που, πάνω στο φτηνό χαρτί του παλπ περιοδικού Black Mask, γέννησαν το σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα απαλλάσσοντάς το απ’ τη νομολατρεία και το τσάι με τα κουλουράκια της Αγκάθα Κρίστι. Αυτό το φτηνό χαρτί ήταν και το πραγματικό “υλικό” των ονείρων του αιώνα, το αληθινό “Μακγκάφιν”, το αφηγηματικό πρόσχημα της ελεύθερης και άμεσης γραφής μέσα απ’ το οποίο ξεπήδησαν οι Φίλιπ Μάρλοου (Τσάντλερ), οι Πέπε Καρβάλιο (Μονταλμπάν), οι Έκτορ Μπελασκοαράν Σάυν (Τάιμπο ΙΙ), και τόσοι άλλοι αντι-ηρωικοί ήρωες που μας έμαθαν ότι δεν παίζει και τόσο σπουδαίο ρόλο τι κάνεις, αλλά πώς το κάνεις – τι γράφεις, αλλά πώς το γράφεις.
ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΤΗΣ [παίρνοντας στα χέρια του το Γεράκι της Μάλτας]: Βαρύ!… Τι είναι αυτό;
Η ΕΔΡΑ: Αναγνωρίζετε τον γραφικό χαρακτήρα αυτής της υπογραφής;
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απαντήσω, καθώς η όποια απάντησή μου θα μπορούσε ενδεχομένως να με καταστήσει ένοχο.
Η ΕΔΡΑ: Σας διατάσσω να απαντήσετε στην ερώτηση.
ΣΑΜ ΣΠΕΪΝΤ: Είναι το υλικό των ονείρων…
Και τώρα, τους είχαν στριμώξει. Πάλι. Τον Χάμμετ και τον Σπέιντ. Μαζί. Τον συγγραφέα και το alter ego του. Όπως πριν από λίγα χρόνια, που είχαν “καλέσει” για πρώτη φορά τον Χάμμετ στην ίδια Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών για να δώσει συγκεκριμένα ονόματα. Ονόματα συντρόφων του.
Η ΕΔΡΑ: Έχετε με οποιονδήποτε τρόπο συνωμοτήσει, υποβοηθήσει ή υποθάλψει ή κανονίσει ή συμβάλει στις προετοιμασίες για τη φυγοδικία του Ρόμπερτ Τζ. Τόμπσον, του Γκίλμπερτ Γκρην, του Γκας Χωλλ και του Χένρυ Ουίνστον, ή οποιουδήποτε από όσους εμπλέκονται σ’ αυτή την υπόθεση, από την έκδοση της απόφασης εναντίον τους και ύστερα;
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απαντήσω, καθώς η όποια απάντησή μου θα μπορούσε ενδεχομένως να με καταστήσει ένοχο.
Η ΕΔΡΑ: Σας διατάσσω να απαντήσετε.
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απάντήσω, για τους λόγους που ανέφερα.
Η ΕΔΡΑ: Γνωρίζετε τον Ρόμπερτ Τζ. Τόμπσον;
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απαντήσω, καθώς η όποια απάντησή μου θα μπορούσε ενδεχομένως να με καταστήσει ένοχο.
Η ΕΔΡΑ: Σας διατάσσω να απαντήσετε.
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απάντήσω, για τους λόγους που ανέφερα.
Η ΕΔΡΑ: Γνωρίζετε τον Γκίλμπερτ Γκρην;
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απαντήσω, καθώς η όποια απάντησή μου θα μπορούσε ενδεχομένως να με καταστήσει ένοχο.
Η ΕΔΡΑ: Σας διατάσσω να απαντήσετε.
ΣΑΜ ΣΠΕΪΝΤ: Άκου! Το ξέρω ότι δεν έχει κανένα νόημα… Δεν πρόκειται να καταλάβεις ποτέ, αλλά θα προσπαθήσω να σου εξηγήσω έστω και για μία φορά, και μετά θα τα παρατήσω…
Η ΕΔΡΑ: Γνωρίζετε τον Γκας Χωλλ;
ΣΑΜ ΣΠΕΪΝΤ: Όταν σου σκοτώνουν έναν συνάδελφο, πρέπει να κάνεις κάτι. Δεν παίζει ρόλο τι πίστευες γι’ αυτόν. Ήταν συνάδελφός σου και ΠΡΕΠΕΙ να κάνεις κάτι. Έτσι πάει όταν είσαι ντεκέκτιβ.
Η ΕΔΡΑ: Γνωρίζετε τον Χένρυ Ουίνστον;
ΣΑΜ ΣΠΕΪΝΤ: Όταν ένα μέλος της οργάνωσής σου βγαίνει απ’ τη μέση, αυτό είναι κακό για όλους, είναι κακό για την πιάτσα, για κάθε ντετέκτιβ, οπουδήποτε στον κόσμο…
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απαντήσω, καθώς η όποια απάντησή μου θα μπορούσε ενδεχομένως να με καταστήσει ένοχο.
Η ΕΔΡΑ: Σας διατάσσω να απαντήσετε.
ΧΑΜΜΕΤ: Αρνούμαι να απάντήσω, για τους λόγους που ανέφερα.
Η ΕΔΡΑ: Γνωρίζετε; Γνωρίζετε; Γνωρίζετε;
ΜΕΤ: Αρνούμαι να απαντήσω. Αρνούμαι να απαντήσω. Αρνούμαι να απαντήσω…
Ο Ντάσιελ Χάμμετ δε μίλησε ποτέ. Κι οι φράσεις του αντηχούν ακόμα, στα κακόφημα σοκάκια και στις αίθουσες ακροάσεων του κόσμου.
Μάκης Μαλαφέκας
