του Θανάση Μουσόπουλου*
Κοντεύει ένας αιώνας ζωής του ακμαίου δημιουργού Τίτου Πατρίκιου. Πριν από 20 χρόνια, τον Μάρτη του 2005, τον γνώρισα στην Ξάνθη και μίλησα για το έργο του, όταν κατά την Παγκόσμια Ημέρα της Ποίησης τον τίμησε το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης.
Ο Μάριο Βίττι πολύ εύστοχα μιλά, στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, για το έργο του Τίτου Πατρίκιου. Τρία Fragmenta αναδεικνύουν τον ποιητικό του πλούτο:
– Οικοδόμησε ένα έργο που δεν διαφέρει από ένα ιδεατό ημερολόγιο.
– Με ήπια μετριοπάθεια, που ωστόσο έχει τις ρίζες της σε μια ακλόνητη ηθική και σε μια πρόκληση εναντίον της σιωπής.
– Το σύνολο του έργου του μπορεί να του προσδώσει την ιδιότητα ενός κυρίως λυρικού ποιητή.
***
«Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1928, όπου και σπούδασε Νομικά. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Καταδικάστηκε σε θάνατο από συνεργάτες των Γερμανών και η εκτέλεσή του ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή. Αργότερα σπούδασε κοινωνιολογία στο Παρίσι. Επέστρεψε στην Ελλάδα, μετά την επιβολή της δικτατορίας του Παπαδόπουλου όμως, κατέφυγε ξανά στο Παρίσι, όπου πήρε μέρος σε εκδηλώσεις ενάντια στο παράνομο καθεστώς, ενώ έζησε και στη Ρώμη. Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1975 και εργάστηκε ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος και λογοτεχνικός μεταφραστής.
Η πρώτη του εμφάνιση στον χώρο των γραμμάτων πραγματοποιήθηκε το 1943 με τη δημοσίευση ενός ποιήματός του στο περιοδικό Ξεκίνημα της Νιότης, ενώ το 1954 εκδόθηκε η πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο Χωματόδρομος. Ιδρυτικό μέλος του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης, δημοσίευσε πολλά άρθρα και κριτικές στις στήλες του, ενώ πολλά δοκίμιά του συμπεριλήφθηκαν σε συγκεντρωτικές εκδόσεις. Ασχολήθηκε επίσης με τη μετάφραση και την πεζογραφία, ενώ τα περισσότερα κοινωνιολογικά έργα του είναι γραμμένα στα γαλλικά.
Έργα του μεταφράστηκαν στα γαλλικά, τα φλαμανδικά, τα γερμανικά και τα ολλανδικά. Του απονεμήθηκαν το Γαλλικό Βραβείο Ποίησης και το Διεθνές Βραβείο Ποίησης στην Ιταλία. Τιμήθηκε και στην Ελλάδα με το Κρατικό Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του. Ο ίδιος δήλωσε κατά τη διάρκεια της τελετής πως “ποτέ δεν είναι οι μέρες ποιητικές και ακριβώς γι’ αυτό χρειάζεται η ποίηση. Και όσο λιγότερο ποιητικές είναι τόσο πιο κόντρα πρέπει να πηγαίνεις”». (Πηγές: Ε.ΚΕ.ΒΙ., Σχολικό βιβλίο Γ΄ Λυκείου)
Πλούσια η εργογραφία του, ποίηση, πεζογραφία, δοκίμια, μεταφράσεις. Τα ποιήματά του βρίσκονται σε δύο συγκεντρωτικούς τόμους:
– Ποιήματα Α΄ (1943-1959), εκδόσεις Κίχλη, 2017.
– Ποιήματα Β΄ (1959-2017), εκδόσεις Κίχλη, 2018.
Ο Λίνος Πολίτης στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας σημειώνει: «Από τον Πατρίκιο έχουμε και αξιόλογα κριτικά άρθρα στην Επιθεώρηση Τέχνης (ήταν μέλος της ιδρυτικής ομάδας του περιοδικού)».
***
Πολύ κατατοπιστικό για το έργο του είναι το σχετικά πρόσφατο έργο της Ελένης Αντωνιάδου, «Κείμενα για τον Τίτο Πατρίκιο – Ως πού μπορεί να φτάσει ένας “χωματόδρομος”» [Εκδ. Βακχικόν, 2019]. Η Ανθούλα Δανιήλ γράφει: «Η Ελένη Αντωνιάδου, μας ήρθε νέα και φανατική για γράμματα από τη Λευκωσία της Κύπρου μεταφέροντας τον αέρα της κυπριακής Ελλάδας στο κέντρο […] Η ενασχόλησή της με τη μελέτη και την κριτική της λογοτεχνίας είναι συστηματική και ειδικά με το έργο του μεγάλου μας ποιητή Τίτου Πατρίκιου. Εργασίες –εισηγήσεις σε συνέδρια, μελέτες και άλλα κριτικά της κείμενα– δημοσιεύονται σε συλλογικούς τόμους και λογοτεχνικά περιοδικά».
Ο Γιάννης Ν. Μπασκόζος στο κείμενό του «Οι αθέατες όψεις της ποίησης του Τίτου Πατρίκιου» καταλήγει: «O Τίτος Πατρίκιος είναι πια ο στοχαστής ποιητής. Έμεινε πιστός σε μια ποιητική ηθική αυτή που είχε διακρίνει ο φίλος του Δημήτρης Μαρωνίτης γράφοντας για την πρώτη μεταπολεμική γενιά που επικεντρωνόταν στην τριάδα Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Πατρίκιος. Τα τελευταία χρόνια (τόσο σε προσωπικό επίπεδο όσο και δημόσιο) εκφράζεται πολιτικά με την πλατιά έννοια του όρου. Ο ίδιος έχει διαπιστώσει: “Δεν χάθηκαν τα γεγονότα, απλώς σκεπάστηκαν όπως οι σιδηροτροχιές των τραμ που θάφτηκαν στην άσφαλτο. Τώρα τα επαναφέρουν όχι όπως ήταν ακριβώς, αλλά όπως επιτάσσουν οι καινούργιες γραμμές τροχιοδρόμων”». Πολλά από τα τελευταία του ποιήματα, όπως και το «Ο πειρασμός της νοσταλγίας», είναι η σκέψη / παρέμβαση / κριτική του ποιητή στο σήμερα. Μπορεί να ακούγεται σκληρό όταν μιλάει για την Πατρίδα αλλά ποιος θα διαφωνούσε:
«Μ’ αρέσει που θα τελειώσω τη ζωή μου στην πατρίδα
κι ας είναι μια πατρίδα αλλιώτικη από εκείνη που ονειρεύτηκα
είναι όμως πατρίδα αληθινή
γι’ αυτό και κάθε μέρα όπως όλοι οι γεννήτορες
γίνεται πιο ξένη».
Ιστορία του Οιδίποδα
Θέλησε να λύσει τα αινίγματα
να φωτίσει το σκοτάδι
που μέσα του βολεύονται όλοι
όσο κι αν τους βαραίνει.
Δεν τρόμαξε από τα όσα είδε
μ’ από την άρνηση των άλλων να τα παραδεχτούν.
Θα ’μενε πάντα η εξαίρεση;
Δεν άντεχε πια τη μοναξιά.
Και για να βρει τους διπλανούς του
έχωσε μες στα μάτια του βαθιά
τις δυο περόνες.
Πάλι ξεχώριζε με την αφή τα πράγματα
που κανείς δεν ήθελε να βλέπει.
Γενάρης ’71
Προσχέδια για τη Μακρόνησο
Με το μελτέμι σου που δυναμώνει τη νύχτα
με τη νύχτα σου που δυναμώνει τη σιωπή
και μ’ ένα συρματόπλεγμα τριγύρω στην καρδιά σου
Νησί που κανείς σεισμός
δε θα σε καταπιεί
μακρύ σαν πέτρινη μαγνητική βελόνη
να δείχνεις το βοριά και το νότο
της πορείας μας
της ιστορίας
του χρόνου
Κι η θάλασσα κυλάει και φεύγει
κυλάει και φεύγει
δεν τ’ αντέχει αυτά τα βράχια
κυλάει και φεύγει.
V
Έτσι έμαθα πόσο βαριά είναι η άμμος
πόσο σκληρή είναι η πέτρα που δε σπάει
πώς ξεριζώνονται τα σκίνα κι οι αφάνες.
Η άμμος έμεινε για πάντα μες στο στόμα μου
η πέτρα για πάντα στην καρδιά μου
τα’ αγκάθια μείναν για πάντα καρφωμένα μες στα νύχια μου.
Μάρτης 1953-Δεκέμβρης 1954
Αυθαιρεσίες
Μου άρεσε που μου ’λεγε στον έρωτα
λέξεις σε γλώσσα απρόσιτη για μένα
λέξεις που αυθαίρετα τους έδινα
όλες τις σημασίες που θα ’θελα να έχουν.
Σε βρίσκει η ποίηση
Εκεί που αναρωτιέσαι για πράγματα που πρώτη φορά αντικρίζεις
για πράγματα χιλιοειπωμένα που έχουνε πια περάσει
για πράγματα που ξαφνιάζουν κι ας γίνονται κάθε μέρα
για πράγματα που έλεγες δεν θα συμβούν ποτέ
και τώρα συμβαίνουν μπρος στα μάτια σου
γι’ άλλα που επαναλαμβάνονται μ’ ελάχιστες παραλλαγές
για πράγματα που πουλιούνται μόλις πιάσουν κατάλληλη τιμή
για πράγματα που σάπισαν με το πέρασμα του καιρού
ή που ήσαν σάπια απ’ την αρχή και δεν το έβλεπες
εκεί που απορείς για πράγματα που μπόρεσες να κάνεις
για πράγματα σοβαρά ή ανόητα που ρίσκαρες τη ζωή σου
για πράγματα σημαντικά που τα κατάλαβες αργότερα
για πράγματα που τα φοβήθηκες κι απέφυγες ν’ αναλάβεις
για πράγματα που τα προγραμμάτισες και δεν σου βγήκαν
γι’ άλλα που τα σχεδίασαν άλλοι και βγήκαν διαφορετικά
για πράγματα που σου έτυχαν χωρίς να τα περιμένεις
για πράγματα που μόνο τα ονειρεύτηκες
και κάποτε, μία στις χίλιες, πραγματώθηκαν…
Εκεί απάνω σε βρίσκει η ποίηση.
Στο επόμενο κείμενο θα ασχοληθούμε με το έργο του Άρη Αλεξάνδρου.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
