Συνέντευξη στον Σταμάτη Μαυροειδή
Η συζήτηση με τον Στέφανο Ροζάνη*, εντάσσεται στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας που ξεκίνησε ο Δρόμος με στόχο να εντοπιστούν και να αναδειχθούν όλες εκείνες οι πολιτικές «αναπηρίες» που οδηγούν την κοινωνία στον αποπροσανατολισμό, τη σύγχυση, στην καθίζηση και την απάθεια. Θεωρώντας το ζήτημα αυτό ως ένα από τα πιο κρίσιμα των καιρών, ζητήσαμε από τον συγγραφέα και καθηγητή Φιλοσοφίας τη δική του συμβολή σε μια προσπάθεια αντιστροφής του κλίματος που παγώνει τις επιθυμίες και τις προσδοκίες του κόσμου και εξουδετερώνει τη συνείδησή του.
Είναι η πρώτη φορά στη μεταπολιτευτική Ιστορία που η Ελλάδα βιώνει μια τόσο γενικευμένη κρίση. Η κοινωνία αποσυντίθεται σταδιακά μέσα στη σύγχυση, τον αποπροσανατολισμό, τη μελαγχολία και την παράλυση. Μοιάζουμε με χώρα που πεθαίνει… αυτοκτονώντας κ. Ροζάνη. θα ήθελα την προσέγγισή σας, όχι τόσο στο γενικό φιλοσοφικό πεδίο, όσο στο άμεσα και πρακτικό και πολιτικό ζητούμενο.
Η αποσύνθεση, η σύγχυση, ο αποπροσανατολισμός και η μελαγχολία της μεταπολιτευτικής κοινωνίας μας είναι ένα σύμπτωμα, του οποίου τα αίτια είναι πολλαπλά και πολυσύνθετα. Ο καταναλωτικός καπιταλισμός, που επί δεκαετίες κυριάρχησε στην κοινωνική και οικονομική ζωή του τόπου, υπήρξε η αντανάκλαση ενός διευρυμένου πεδίου χειραγώγησης του ατόμου, έτσι ώστε η μαζοκοινωνία, την οποία εξέφρασε ο καπιταλισμός αυτού του τύπου, να διαμορφώνει καθοριστικά πλέον τις επιθυμίες και τις προσδοκίες των ανθρώπων, σε βαθμό που το άτομο να καθίσταται ανίσχυρο να προβάλει έστω και την ελάχιστη αντίσταση, τόσο συνειδησιακά όσο και πρακτικά. Ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός, που στη συνέχεια επικράτησε, μέσα στην παγκοσμιοποιημένη τάξη πραγμάτων, άλωσε και τα τελευταία ψήγματα κοινωνικής αυτοσυνείδησης και αυτεξιουσότητας. Η κοινωνία παρέλυσε επειδή ακριβώς είχε υποστεί την προϊούσα αποσύνθεσή της. Είχε ήδη αποσυντεθεί πριν παραλύσει. Κατά συνέπεια, το άμεσα πρακτικό και πολιτικό ζητούμενο είναι η επίπονη προσπάθεια ανάταξης της κοινωνίας μέσω διαφορετικών μορφών οργάνωσης, αυτο-οργάνωσης και αυτοδιαχείρισης. Φρονώ ότι αυτή είναι η μόνη ελπίδα που μπορούμε να αντιτάξουμε στην παρακμή της διακυβέρνησης (οποιουδήποτε πολιτικού προσανατολισμού) κατά τις δεκαετίες της μεταπολίτευσης.
Τι είναι εκείνο που φταίει, που λείπει, που μας εμποδίζει να ανασυγκροτήσουμε δυνάμεις, να εμψυχώσουμε τη δράση μας, να σταθούμε, με άλλα λόγια, με αξιοπρέπεια στα πόδια μας;
Η κυριότερη έλλειψη που οδηγεί στη διαφαινόμενη αδυνατότητα ανάκαμψης και ανασυγκρότησης της κοινωνίας, είναι η έλλειψη αυτοσυνειδησίας του πολίτη, η οποία εμποδίζει τη δημιουργία συλλογικοτήτων, εκεί που ο ατομικισμός του χρηματοπιστωτικού συστήματος ακυρώνει ακριβώς την έννοια του πολίτη, δηλαδή του συνειδητά δρώντος ατόμου μέσω συλλογικών διαδικασιών αυτοδημιουργίας και ελευθερίας. Το να σταθούμε με αξιοπρέπεια στα πόδια μας σημαίνει να έχουμε πόδια και όχι δεκανίκια ατομικών στοχεύσεων, ευδαιμονισμού και εφησυχασμού μέσω κοινωνικών ή άλλων, στερεοτύπων ζωής. Εντέλει, χρειάζεται πράγματι να δημιουργήσουμε τα πόδια μας μέσα από τον συλλογικό μας βηματισμό.
Οι κορυφαίες στιγμές αυθεντικής συμμετοχής του κόσμου, στο συλλογικό γίγνεσθαι, την τελευταία πενταετία, υπήρξαν οι πλατείες και δυο-τρεις μεγάλες διαδηλώσεις που προηγήθηκαν από αυτές. Σ’ εκείνες τις στιγμές τέθηκαν με έμφαση πολύ σοβαρά αιτήματα: Αιτήματα δημοκρατίας, δικαιοσύνης, διαπλοκής, ανεπάρκειας του κομματικού και του πολιτικού συστήματος στο σύνολό του. Για ποιους λόγους θεωρείτε ότι όλα αυτά αγνοήθηκαν ή «κακοποιήθηκαν» τόσο βάναυσα;
Η Δημοκρατία, έγραφε ο Κορνήλιος Καστοριάδης, σημαίνει ένα μόνο πράγμα: την εξουσία του λαού. Εννοούσε, βέβαια, ότι Δημοκρατία χωρίς Δήμο, ο οποίος να εκφράζεται ελεύθερα και συλλογικά, δεν μπορεί να νοηθεί. Και προσέθετε ότι οι περίφημες δημοκρατίες δυτικού τύπου είναι αναπόσπαστο μέρος μιας τεράστιας ιδεολογικής οπισθοδρόμησης και ιστορικής αμνησίας. Σήμερα, οι Δημοκρατίες μας είναι ολοκληρωτικές Δημοκρατίες. Οι πλατείες και οι αυθόρμητες εκδηλώσεις αγανάκτησης είχαν πράγματι μια τεράστια αξία, η οποία ωστόσο, μέσα στη σύγχυση επιθυμιών, στόχων και οργάνωσης, ήταν αναμενόμενο να αυτο-ακυρωθεί, να απολέσει τη δυναμική της, την ενεργητική της συμβολή στη δημιουργία ριζοσπαστικών κοινοτήτων με οράματα και προοπτικές μέλλοντος. Οι πλατείες που απαιτούσαν τη Δημοκρατία και τη Δικαιοσύνη ενάντια στη διαπλοκή και στη διαφθορά δεν αγνοήθηκαν: απλώς αυτοκαταργήθηκαν μέσα από πολιτικές, κομματικές και ευρύτερα κοινωνικές σκοπιμότητες, στις οποίες δεν στάθηκαν ικανές να αντισταθούν.
Έχετε γράψει αλλά και αναφερθεί δημοσίως για επαναμύθευση του κόσμου. Για να υπάρξει επαναμύθευση δεν πρέπει προηγουμένως να αμφισβητήσουμε κάποιους μύθους που μας κρατούν δέσμιους;
Όταν μιλώ (μετά από τον Μαξ Βέμπερ) για την ανάγκη της επαναμύθευσης του κόσμου, δεν εννοώ, βέβαια, τους μύθους της κυριαρχίας, τους μύθους που η εξουσία δημιουργεί προκειμένου να διαιωνίσει τα κοινωνικά της στερεότυπα. Από αυτούς τους μύθους είναι ανάγκη να αποδεσμευτούμε για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τον χαλκευμένο κόσμο που μας περιβάλλει: έναν κόσμο άκαρδο, ικανό να χρησιμοποιεί τους πιο ακραίους μηχανισμούς καταπίεσης και απο-ανθρωποποίησης του ανθρώπινου υποκειμένου. Η επαναμύθευση του κόσμου, για την οποία μιλώ, είναι ο πολιορκητικός κριός του άκρατου εξορθολογισμού της ζωής, της άξεστης αρχής της πραγματικότητας και της βάρβαρης αρχής της απόδοσης, για να χρησιμοποιήσω τους όρους του Χέρμπερτ Μαρκούζε. Αυτό που προέκυψε στη νεωτερικότητα ως μαζοκοινωνία είναι ακριβώς το αποτέλεσμα του άκριτου εξορθολογισμού, ο οποίος, στον εικοστό αιώνα, εξελίχθηκε σε ανορθολογισμό του εμπορεύματος ως κυρίαρχης πραγματικότητας. Όσο για τις αξίες του Διαφωτισμού, αυτές απεμπολήθηκαν πλήρως μέσα στη χαλκευμένη εικόνα της ενωμένης δημοκρατικής Ευρώπης, που αποτελεί επίσης ένα θεμελιώδη μύθο της κυριαρχίας.
Πώς κρίνετε τη διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ;
Η διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ είναι εξαρχής παγιδευμένη μέσα στα αδιέξοδα που το μεταπολιτευτικό πολιτικό σύστημα έχει δημιουργήσει. Πιστεύω ότι τα περιθώρια που έχει η σημερινή διακυβέρνηση είναι ελάχιστα μέσα στο πλαίσιο της γραφειοκρατικοποίησης του ευρωπαϊκού συστήματος διακυβέρνησης και του καλπάζοντος εκφασισμού της κοινωνικής πραγματικότητας. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει και απώλεια της ελπίδας για κάτι που, και αν ακόμη δεν είναι ορατό, θα μπορούσε να προκύψει μέσω ενός καινούργιου αυτοπροσδιορισμού της Αριστεράς και επαναπροσδιορισμού στόχων και οραμάτων.
Δεν είναι παράδοξο, κ. Ροζάνη, ότι ενώ στοχαστές του περασμένου αιώνα διέγνωσαν και έθεσαν τα κρίσιμα ερωτήματα των καιρών, σήμερα, οι σκέψεις και οι ιδέες τους να καταχωρούνται στα αζήτητα από τους εν ζωή διανοουμένους;
Στο πρόσφατο βιβλίο μου Διανοούμενοι και Νεωτερικότητα είπα ότι σήμερα, κάτω από τις κρατούσες συνθήκες μιας κοινωνίας ομοιωμάτων, πληροφορικών δικτύων και γραφειοκρατικοποίησης των διανοουμένων, υπάρχει εντούτοις ένα ευρύχωρο περιθώριο για εκφράσεις ριζοσπαστικές του κριτικού πνεύματος των διανοουμένων εκείνων οι οποίοι, με αφετηρία την καταλυτική κριτική και αποδόμηση της βιομηχανοποιημένης κουλτούρας, της βιοεξουσίας, της βιοπολιτικής, των στρεβλών κοινωνικών μοντέλων και των κομματικών και ακαδημαϊκών σκοπιμοτήτων, εξακολουθούν να δημιουργούν το είδος εκείνο των διανοουμένων που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε ανεξάρτητους. Το εύρος της επιρροής τους ίσως δεν είναι αρκετά μεγάλο εξαιτίας της ριζοσπαστικότητάς τους. Ωστόσο, αυτοί δεν ξεχνούν ποτέ τους σημαντικούς εκφραστές της κριτικής σκέψης (παλαιότερους και σύγχρονους) και, αντίθετα, τους κρατούν στην πρωτοπορία και τους δίνουν, μέσω της ερμηνείας τους, καινούργια δύναμη και αξία αλήθειας.
* καθηγητής Φιλοσοφίας, συγγραφέας
