Παρά την έκδηλη αμηχανία του φετινού διαγωνιστικού και με δεδομένη, πλέον, την καταπάτηση της συνθήκης Σένγκεν, για όσους προέρχονται από χώρες όπως η Ελλάδα, η 68η Μπερλινάλε (15-25/2/2018), με πρόεδρο της Κριτικής Επιτροπής τον Γερμανό σκηνοθέτη Τομ Τίκβερ, διατηρεί τον πολιτικοποιημένο χαρακτήρα της, κυρίως στα παράλληλα Τμήματα. Μετά την εφιαλτική σταδιακή αναβίωση της ακροδεξιάς, στην ευρωπαϊκή επικράτεια, στο φεστιβάλ μιας άλλοτε διαιρεμένης στα δυο πόλης επανέρχεται δυναμικά το θέμα της ιστορικής μνήμης.
***
Στη νορβηγική ταινία του Διαγωνιστικού U-July 22 αναβιώνει το μακελειό που προκάλεσε ένας πάνοπλος ακροδεξιός εξτρεμιστής στο νησί Οτούγια, το καλοκαίρι του 2011, στην κατασκήνωση της νεολαίας του Εργατικού Κόμματος.
Έξι χρόνια μετά, ο 57χρονος Νορβηγός σκηνοθέτης Έρικ Πόπε (Χίλιες Φορές Καληνύχτα / 2013), απαθανατίζει κινηματογραφικά την απίστευτη αυτή τραγωδία, με έμφαση στην κόλαση που βίωσαν τα θύματα, σε αντιδιαστολή με τα ρεπορτάζ που εστίασαν στον διαταραγμένο ψυχισμό του δολοφόνου.
Πιστός στις μαρτυρίες όσων δέχτηκαν να συνεργαστούν, αλλά με έγνοια τη μη αναστάτωση των συγγενών των θυμάτων, ο σκηνοθέτης και οι δύο σεναριογράφοι του αποφάσισαν να συνθέσουν συγκεκριμένα στιγμιότυπα-μαρτυρίες με μυθοπλαστικά στοιχεία, ώστε να μην είναι απολύτως αναγνωρίσιμες οι καταστάσεις και τα πρόσωπα.
Ξεκινώντας με την πραγματική εικόνα έκρηξης βόμβας, το ίδιο πρωινό στο Όσλο, από βίντεο κλειστού κυκλώματος, η ταινία μας μεταφέρει στο νησί. Παρεούλες νεαρών σε πηγαδάκια φλερτάρουν αμέριμνοι, σχολιάζοντας τη πρωινή έκρηξη. Τις αιφνίδιες ριπές που έδωσαν αρχικά εντύπωση πυροτεχνημάτων, διαδέχτηκαν ουρλιαχτά και η θέα ενός πλήθους που τρέχει πανικόβλητο προς το δάσος. Οι παρέες κρύβονται πίσω από θάμνους, ενώ οι εκκωφαντικοί πυροβολισμοί πλησιάζουν. Τα νέα από μισόλογα για έναν άντρα που πυροβολεί αδιακρίτως διογκώνει τον τρόμο στα πρόσωπα, με κλειστοφοβική αγωνία. Μπορεί κανείς να ξεφύγει από ένα μικρό νησί; Ανάμεσά τους η 18χρονη Κάγια επιστρέφει στις σκηνές, αναζητώντας την μικρότερη αδερφή της.
Σοκ και δέος είναι αυτό που περιγράφουν όσοι διασώθηκαν από ένα μακελειό 72 λεπτών. Προσπαθώντας να αιχμαλωτίσει σκηνοθετικά το κλίμα παράνοιας, ο Πόπε, αποφάσισε να γυρίσει την ταινία σε ένα μονοπλάνο. Έπειτα από πρόβες μηνών, η τελική επιλογή έγινε ανάμεσα σε πέντε διαφορετικά μονοπλάνα, που γυρίστηκαν σε 5 μέρες.
Η κάμερα, υιοθετώντας υποκειμενικό το βλέμμα της πρωταγωνίστριας, προχωράει, οπισθοχωρεί, ανυψώνεται, τρέχει και σωριάζεται μαζί της, ακόμα και στη λάσπη, ενώ ενίοτε, ανεξαρτητοποιείται από την οπτική της ηρωίδας, ακολουθώντας το βλέμμα κάποιου άλλου μάρτυρα-χαρακτήρα.
Την εκπληκτική δουλειά του κάμεραμαν συναγωνίζεται η ηχητική επεξεργασία, με μικρόφωνα σε όλους τους συμμετέχοντες, αλλά και η προσεκτική επιλογή κάστινγκ. Σε μια συνταρακτική ερμηνεία, η νεαρή πρωταγωνίστρια πετυχαίνει να αιχμαλωτίσει πληθώρα μικρών στιγμών και δυνατών συναισθημάτων, ενώ και άλλοι νεαροί αποτυπώνουν εντυπωσιακά τον τρόμο, πετυχαίνοντας συγκινησιακή φόρτιση αντίστοιχη με το τραυματικό συναίσθημα στον πίνακα Η Κραυγή (1893 /1910) του Νορβηγού Έντβαρτ Μουνκ, που επένδυσε με εικόνα τον ήχο της αβάσταχτης απόγνωσης.
Ο Πόπε, απαντώντας στη συνέντευξη τύπου γιατί δεν επέλεξε το ντοκιμαντέρ, δήλωσε πως μερικές φορές η μυθοπλασία αποδίδει καλύτερα το βίωμα ενός εθνικού τραύματος.
***
Παγκόσμια πρεμιέρα, σε ειδική προβολή έκανε το νέο ντοκιμαντέρ του θρυλικού 82χρονου Αργεντίνου σκηνοθέτη Φερνάντο Σολάνας Viaje a los Pueblos Fumigados, το τελευταίο μιας ενότητας που ξεκίνησε δεκαπέντε χρόνια πριν, λίγο μετά την έφοδο του ΔΝΤ στη χρεωκοπημένη χώρα του.
Το αποκαλυπτικό αυτό ντοκιμαντέρ ξεκινάει με την εικόνα μιας μπουλντόζας που ξεριζώνει με κρατική εντολή ένα αιωνόβιο δάσος χιλιάδων εκταρίων, σε περιοχή αυτοχθόνων, για την καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένης σόγιας. Στη συνέχεια, αποκαλύπτει τις καταστροφικές συνέπειες στο νερό, τη γη και την υγεία, κυρίως με την απελευθέρωση επικίνδυνων τοξινών από τη μη ελεγχόμενη χρήση ζιζανιοκτόνων, που ψεκάζουν ακόμα και πάνω από σχολεία. Γιατροί, χημικοί και βιολόγοι αποδεικνύουν μπροστά στην κάμερα την εκτεταμένη μόλυνση, ενώ μια εθελοντική μονάδα φοιτητών ιατρικής παρακολουθεί και καταγράφει με αφοσίωση την υγεία των κατοίκων.
Για την παράκαμψη αυτού του διεφθαρμένου φαύλου συστήματος που εξαπατά τους καταναλωτές, ο Σολάνας στρέφει το βλέμμα στις εναλλακτικές βιοκαλλιέργειες. Παρουσιάζει εναλλακτικές φάρμες, ως πρότυπα που επιβιώνουν, σε διαφορετικό μοντέλο αγροτικής παραγωγής, στιγματίζοντας τη βιομηχανοποιημένη γεωργία, που «αντικατέστησε την ποιότητα με την ποσότητα».
Με αξιοθαύμαστη διαύγεια, ο Σολάνας κάνει ολοκληρωμένο απολογισμό των συνεπειών, αποδεικνύοντας πως τα πάντα αποτελούν μέρος μιας σοφής αλυσίδας. Δημιουργός παλιότερα του ντοκιμαντέρ-ποταμός Η Ώρα των Υψικαμίνων (1968), χρησιμοποιεί το σινεμά ως εργαλείο συνειδητοποίησης, σε μια εμπεριστατωμένη πολιτική καταγγελία.
***
Στο Τμήμα Panorama Dokumente, προβλήθηκε το ισπανικό ντοκιμαντέρ The Silence of the others, των Αλμουντένα Καρασέδο – Ρόμπερτ Μπαχάρ, σε παραγωγή Πέντρο Αλμοδόβαρ, για την ιστορική λήθη.
Με το νόμο για αμνηστία των πολιτικών διώξεων, μετά την πτώση της 40χρονης χούντας, επιβλήθηκε εκβιαστικά παράλληλη θέσπιση αμνηστίας για τους χουντικούς, με την αφελή πεποίθηση, όπως επισημαίνεται και στην ταινία, πως «από τη δικτατορία θα πέρναγαν στη δημοκρατία, δίχως να περάσουν από τη δικαιοσύνη».
Οι σκηνοθέτες επαναφέρουν αυτό το άγνωστο θέμα, που επιβλήθηκε με το σύνθημα «το παρελθόν είναι παρελθόν, προχωράμε μπροστά αλλάζοντας σελίδα, πρέπει να ξεχάσουμε για να προχωρήσουμε στη δημοκρατία», ένα σύμφωνο σιωπής, που θυμίζει περισσότερο μαφιόζικη ομερτά, για χάρη μιας αόριστα υπερτιμημένης δημοκρατίας.
Προσεγγίζοντας επί επτά χρόνια θύματα και συγγενείς θυμάτων της φρανκικής ασυδοσίας, εντόπισαν, κατέγραψαν και διερεύνησαν απίστευτες μαρτυρίες, μέρος των οποίων περιέλαβαν σ’ αυτό το αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ, που περιγράφει χρονοβόρους δικαστικούς αγώνες από οργανώσεις θυμάτων.
Σε αντίθεση με όσους διαφωνούν με την αναμόχλευση του παρελθόντος, η μεριά των θυμάτων επισημαίνει πως δεν πρόκειται για εκδίκηση, αλλά για απόδοση δικαιοσύνης και απαίτηση να γνωρίσει η νέα γενιά ό,τι συστηματικά και συνειδητά της έχουν αποκρύψει και τα πληροφορείται μόνο μέσα από ταινίες, όπως του Λόουτς, όπως επισημαίνει η σκηνοθέτρια.
Τονίζοντας πως «το να μπορέσεις να συγχωρέσεις αποτελεί προσωπικό θέμα, όχι όμως και το να ξεχάσεις», οι δικηγόροι εμπνέονται από αντίστοιχους νομικούς αγώνες σε Χιλή και Αργεντινή και βρίσκουν τρόπο να παρακάμψουν την άρνηση της ισπανικής δικαιοσύνης να δεχθεί τους μάρτυρες, με τη βοήθεια της ατρόμητης δικαστού Σεβρίνι της Αργεντινής.
Οι ηλικιωμένοι συγγενείς θυμάτων του εμφυλίου αλλά και οι 70ρηδες από το φοιτητικό κίνημα στα χρόνια του Φράνκο, διοργανώνουν κίνηση αναζήτησης μαρτύρων, ενώ απαιτούν το άνοιγμα συλλογικών τάφων, για τον εντοπισμό λείψανων αγνοουμένων. Παράλληλα, γίνεται αναφορά και στο παιδομάζωμα, καθώς ένας ναζιστής Ισπανός γιατρός εκπαιδευμένος στο Γ’ Ράιχ έκλεβε τα μωρά από αντιφρονούσες μανάδες και τα ανέθετε σε χριστιανικές εθνικόφρονες οικογένειες.
Στα διάσπαρτα πλάνα με αγάλματα ενός από τα ελάχιστα στην Ισπανία μνημεία, για τα θύματα του εμφυλίου και της χούντας του Φράνκο, διακρίνονται εμφανή ίχνη από πρόσφατο πυροβολισμό, δείγμα του άσβεστου ακόμα μίσους.
Μετά την προβολή και το παρατεταμένο χειροκρότημα, οι σκηνοθέτες δήλωσαν πως έχουν καταγράψει τετρακόσιες πένητα ώρες μαρτυριών, που έχουν σχολαστικά ταξινομήσει και καταχωρήσει σε οργανωμένο αρχείο, ενώ χρειάστηκαν δεκατέσσερις μήνες μοντάζ, για την επεξεργασία τους. Θεώρησαν δε χρέος στις επόμενες γενιές ένα ντοκιμαντέρ για τη συλλογική συνενοχή στη σιωπή, ελπίζοντας να τεθεί σε δημόσιο διάλογο που θα προκαλέσει εκ νέου συζητήσεις.
*Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
