Μέρος Θ΄
Δείτε τα προηγούμενα: Μέρος Α΄, Β΄, Γ΄, Δ’, Ε’, ΣΤ’, Ζ’, H’
Γυρίζοντας από την Τσεχοσλοβακία όπου πήγε για την πρεμιέρα του έργου του στην Πράγα, ο Πάρνης, με μεγάλη έκπληξη, πληροφορείται από τους φίλους του συγγραφείς ότι ο γραμματέας του ΑΚΕΛ Εζεκιήλ Παπαϊωάννου έστειλε στους σοβιετικούς αξιωματούχους της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ ένα γράμμα πολύ απαξιωτικό για το «Νησί της Αφροδίτης» διαμαρτυρόμενος για την ανάδειξή του στη Σοβιετική Ένωση. Αμέσως ο Πάρνης στέλνει επιστολή, με ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου 1961, στον Πανίκο Παιονίδη με τον οποίο είχε καλές σχέσεις. Είχαν πρωτογνωριστεί στη Βουλγαρία, την άνοιξη του 1948, την εποχή που ο Παιονίδης σπούδαζε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Σόφιας και συνεργαζόταν, όπως αναφέρει ο Πάρνης στο βιβλίο του «Γεια χαρά, Νίκος», με το νεοσύστατο Ελλάς-Πρες (Γραφείο Τύπου της Ελεύθερης Ελλάδας την εποχή του ΔΣΕ). Ο Παιονίδης θα γινόταν ιδρυτής, Γενικός Γραμματέας και Πρόεδρος (1959-1963) της Ενιαίας Δημοκρατικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΕΔΟΝ) του ΑΚΕΛ και θα έβγαζε το πολιτικό-λογοτεχνικό περιοδικό «Νέα Εποχή» στην Κύπρο. Έχοντας εντωμεταξύ συναντηθεί ξανά οι δύο νέοι στη Μόσχα, ο Πάρνης έστειλε στον Κύπριο σύντροφο ένα ποίημα «αφιερωμένο στην Κύπρο και τον ηρωικό της αγώνα ενάντια στη βρετανική αποικιοκρατία» το οποίο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό.
Αντικρούοντας τον Παπαϊωάννου, ο Πάρνης γράφει στον Παιονίδη, που είναι και μέλος της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ, ότι ποτέ δεν υποστήριξε ότι «θα μπορούσε να λύσει το αποικιακό πρόβλημα ο οπαδός ενός αριστερού κόμματος». Επικαλείται, μάλιστα, τον Χρουστσόφ ο οποίος στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ δήλωσε ότι «οι λαϊκές μάζες κάθε αποικίας που δεν έχουν καμία σχέση μαζί μας, έρχονται κοντά μας από μόνες τους. Αυτό αποδείχνει ότι ο αντιαποικιακός αγώνας δεν είναι κομμουνιστικός δάχτυλος, αλλά τον επιβάλλει η ίδια η ζωή που αποκαλύπτει σε όλα τα κοινωνικά στρώματα το απεχθές ληστρικό πρόσωπο του ιμπεριαλισμού». Επίσης, γράφει ο Πάρνης, «η θεατρική δημιουργία δεν στηρίζεται στις αποφάσεις κάποιας μαζικής κομματικής συνέλευσης. Έχει τους δικούς της νόμους. Μετράς την αξία της με την αντίδραση του θεατή. Και οι σοβιετικοί θεατές στέκουν ουρά στα ταμεία… Αναρίθμητοι ηθοποιοί ερμηνεύουν αυτό τον καιρό το έργο. Καταλαβαίνει τάχα ο Παπαϊωάννου τι θα συμβεί αν γίνει αυτό που ζητάει με το γράμμα του;… Έστειλα το έργο μου να δημοσιευτεί στο κομματικό σας περιοδικό ‘‘Νέα Εποχή’’ γιατί ήθελα να γίνει το ‘‘Νησί της Αφροδίτης’’ και δική σας επιτυχία, δικό σας όπλο. Όμως βλέπω [αφού το δημοσιεύσατε] να το απορρίπτετε… Δικαίωμά σας! Όμως σε παρακαλώ να με ενημερώσεις λεπτομερειακά για τις ενστάσεις σας∙ σε ποια σημεία ‘‘διαστρέφει’’ τον κυπριακό αγώνα το ‘‘Νησί’’; Γράφτε» λέει απευθυνόμενος στους ηγέτες του ΑΚΕΛ «καθαρά και ξάστερα. Δίχως να χτυπάτε πισώπλατα όπως έκανε ο Παπαϊωάννου τον συγγραφέα αλλά και εκατοντάδες θεατρικούς συντελεστές που δούλεψαν εδώ με αγάπη για το έργο και την Κύπρο.» Και ζητάει από τον Πανίκο Παιονίδη να πει στον Γενικό Γραμματέα του ΑΚΕΛ «να σκεφτεί ακόμα μια φορά τις συνέπειες που μπορεί να έχει η επιστολή του για μένα και την οικογένεια μου αν το χρησιμοποιήσουν οι εδώ γνωστοί ‘‘Έλληνες’’ παλιάνθρωποι. Ελπίζω να σκεφτεί καλύτερα.» Σημειωτέον ότι ο Παπαϊωάννου ήταν ένα από το 135 στελέχη του ΑΚΕΛ που οι Άγγλοι είχαν συλλάβει και εγκλείσει ως πολιτικούς κρατούμενους σε στρατόπεδο συγκέντρωσης το 1955, ένα χρόνο πριν εξορίσουν τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο στις Σεϋχέλλες.
Όλοι εναντίον ενός
Αλλά η έκκλησή του πέφτει στο κενό. Με το που φτάνει η επιστολή του στην Κύπρο, ο Παιονίδης την παραδίδει στον Παπαϊωάννου, ο οποίος αντί να αντικρούσει τα επιχειρήματα του συγγραφέα, να εξηγήσει με ποια λογική αποδοκιμάζει το έργο το οποίο είχαν οι ίδιοι πριν από μερικούς μήνες δημοσιεύσει πρώτοι στο δικό τους περιοδικό χωρίς περικοπές και να δικαιολογήσει την μετέπειτα απορριπτική του θέση ή έστω να λάβει σοβαρά υπόψη τον κίνδυνο για τη ζωή του που επικαλείται ο Πάρνης, στέλνει στις 9 Μαρτίου 1961, στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ, νέα, δεύτερη επιστολή μαζί με αντίγραφο της επιστολής που έχει στείλει ο Πάρνης στον Παιονίδη, με την ιδιαιτέρως επιβαρυντική για τον συγγραφέα επισήμανση «θα διαπιστώσετε ότι το γράμμα του Πάρνη είναι διαποτισμένο με αντικομματικό πνεύμα»!
Το γεγονός ότι το «Νησί της Αφροδίτης» θριαμβεύει σε όλη την ΕΣΣΔ και σε άλλες χώρες, με εκατομμύρια θεατές και εκατοντάδες υμνητικές κριτικές, δημιουργώντας ένα εξαιρετικά ευνοϊκό κλίμα σε ολόκληρο το ανατολικό μπλοκ υπέρ των Κυπρίων, δεν συγκινεί την κομματική ηγεσία του ΑΚΕΛ. Στην ίδια λογική με την ηγεσία του ΚΚΕ, ο Πάρνης πρέπει να εξουδετερωθεί επειδή έχει ανεξαρτητοποιηθεί, επειδή είναι «αντικομματικός» μαζί με τον Ζαχαριάδη. Όπως φαίνεται από την άκρως απόρρητη αναφορά του Καρλ Αφανάσιεβιτς Σεμενκόφ, υπεύθυνου για τις σχέσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης με το KKE, συνέχισαν να καταφθάνουν στη Μόσχα επιστολές στήριξης στον Πάρνη από την πλειονότητα των κομμουνιστών που ζουν στην Τασκένδη. Σε αντιπερισπασμό, οι ηγεσίες των δύο κομμάτων, Ελλάδας και Κύπρου, αναθέτουν σε μέλη τους να στείλουν αντίστοιχες επιστολές αποδοκιμασίας του Πάρνη. Δηλαδή, πόλεμος όλων εναντίον ενός, για ένα συγγραφέα που με το έργο του κατάφερε να συγκινήσει και να ενθουσιάσει εκατομμύρια πολίτες, κομμουνιστές, διανοούμενους, καλλιτέχνες και απλούς εργαζόμενους μέσα σε μια κοινωνία πελωρίων διαστάσεων και μεγάλου ειδικού γεωπολιτικού βάρους.
Το Βραβείο Λένιν
Εντωμεταξύ, είναι τόσο μεγάλη η επιτυχία του έργου που παίζεται σε 171 θέατρα, που το «Νησί της Αφροδίτης» συμπεριλαμβάνεται στο επιλεγμένο ρεπερτόριο για το οποίο η Βέρα Πασέναγια προτείνεται για το Βραβείο Λένιν που αποτελεί την ύψιστη τιμητική επιβράβευση για κάθε καλλιτέχνη. Στον επίσημο κατάλογο που δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Πράβδα», δίπλα στο όνομα της μεγάλης ηθοποιού φιγουράρει το «Νησί» μαζί με άλλα δύο σημαντικά έργα που έγραψαν ιστορία από το ρεπερτόριο της: «Βάσα Ζελεζνόβα» και «Πέτρινη φωλιά». Ο Πάρνης μαζί με τον Γκόρκι! Το σχετικό δημοσίευμα της εφημερίδας συμπεριλαμβάνεται στον απόρρητο σοβιετικό Φάκελο του Αλέξη Πάρνη.
Αυτή η ανώτατη διάκριση εξεγείρει ακόμα περισσότερο την κομματική γραφειοκρατία, ελληνική, κυπριακή και σοβιετική, που έχει βαλθεί να αμαυρώσει τον Αλέξη Πάρνη και να ακυρώσει το έργο του.
Ο Πάρνης διαισθάνεται την απειλή, αλλά ελπίζει ότι πρόκειται για μεμονωμένες ενέργειες συγκεκριμένων κομματικών αξιωματούχων που συνδέονται στενά με τη νέα ηγεσία του ΚΚΕ. Πληροφορείται για κάποια μέτρα σε βάρος του, μαθαίνει για ματαιώσεις παραστάσεων και αναβολές έκδοσης έργων του, αλλά θεωρεί ότι δεν θα φτάσουν στην επιβολή αυστηρότερων κυρώσεων εναντίον του αφού οι Σοβιετικοί ιθύνοντες έχουν επιτρέψει, και ορισμένοι διευκολύνει, την απογείωσή του. Εξάλλου το «Νησί» είναι τόσο αρμονικά ενταγμένο στη διεθνιστική γραμμή της ΕΣΣΔ και ο Πάρνης τόσο δημοφιλής σε πανσοβιετικό επίπεδο, που ένας ολοσχερής αποκλεισμός του θα ήταν πολύ τραβηγμένος. Πάντως, καθώς ο θρίαμβος μεγαλώνει, και χωρίς να γνωρίζει όλο το μυστικό παρασκήνιο, έχουν αρχίσει να τον ζώνουν τα φίδια.
Γυναίκες με ανάστημα
Στο πλούσιο βιογραφικό τής Βέρα Πασέναγια που υπάρχει στον ιστότοπο του Μάλι Τεάτρ, επισημαίνεται η ιδιαίτερη κλίση της μεγάλης ηθοποιού, στο δράμα και την κωμωδία, να υποδύεται «ρόλους γυναικών από τα λαϊκά στρώματα, με τη θλιβερή τους μοίρα, που παλεύουν για μια καλύτερη, πιο ελεύθερη ζωή». Επίσης τονίζεται «το πελώριο ταμπεραμέντο της, η εξαίρετη σκηνική της τοποθέτηση και η υπέροχη τέχνη της στο χειρισμό της ρώσικης γλώσσας. Δημιουργούσε πρόσωπα δυνατών, στέρεων γυναικών που μπορούν μόνες τους να υψώσουν το ανάστημα τους στη ζωή».
Η Βέρα Πασέναγια ανέβηκε στη σκηνή του Μάλι Τεάτρ για πρώτη φορά το 1907 και δύο χρόνια αργότερα έπαιξε στη «Φτωχή νύφη» του Οστρόβσκι. Το 1924, στην επαναστατημένη Ρωσία, έπαιξε τη Λυσιστράτη στο ομώνυμο έργο του Αριστοφάνη υπό τη διεύθυνση του Νεμίροφ-Ντάντσενκο. Ήταν η χρονιά που θα επέστρεφε για να μείνει μέχρι το θάνατό της το 1962 στο Μάλι Τεάτρ. Πρωταγωνίστησε σε σπουδαία έργα μεγάλων δραματουργών, από Σέξπιρ, Σίλερ, Τολστόι και Τσέχοφ μέχρι Οστρόβσκι, Γκόρκι και Φαντέγιεφ. Συνεργάστηκε και με τον Στανισλάφσκι ο οποίος τη θαύμαζε όπως κι ο Μέγιερχολντ. Αλησμόνητες είναι για τους Ρώσους οι ραδιοφωνικές της αναγνώσεις κλασικών και σύγχρονων έργων των Πούσκιν, Νεκράσοφ, Κορολένκο, Γκόρκι, Πολεβόι κ.ά. Επίσης, από το 1945, ήταν διευθύντρια του τμήματος ηθοποιών της Δραματικής Σχολής του Μάλι Τεάτρ.
Η Πασέναγια ήταν μέλος του κομμουνιστικού κόμματος, τιμήθηκε με τα ανώτατα βραβεία της ΕΣΣΔ, απέκτησε τον τίτλο «Καλλιτέχνης του λαού» που μέχρι σήμερα αναγνωρίζεται ως πολύ σημαντικός και αγωνίστηκε για την πατρίδα της, τη σοσιαλιστική οικοδόμηση και την εκπαίδευση των νέων ανθρώπων.
Μεταξύ άλλων, η Πασέναγια έχει πρωταγωνιστήσει στις ταινίες του σκηνοθέτη Σεργκέι Σιντελιόφ «Το παραμύθι των νεονύμφων» με ελληνικό τίτλο «Τίνος είναι τα παιδιά;» (1960), «Ο ηλίθιος» του Ντοστογιέφσκι σε σκηνοθεσία Ιβάν Πίριεφ (1958), «Αικατερίνα Βορόνινα» με ελληνικό τίτλο «Το κορίτσι του Βόλγα» του Ανατόλι Ριμπακόφ σε σκηνοθεσία Ισιντόρ Ανέσκι (1957), «Βάσα Ζελεζνόβα» (1953) του Μαξίμ Γκόρκι σε σκηνοθεσία Λεονίντ Λιουκόφ και «Λύκοι και πρόβατα» (1953) του Αλεξάντρ Οστρόφσκι σε σκηνοθεσία Βλαντίμιρ Σουχομπόκοφ.
Το Νησί στο Μάλι Τεάτρ
Το Μπολσόι (Μεγάλο) Τεάτρ και το Μάλι (Μικρό) Τεάτρ αποτελούν ένα ζεύγος μοναδικών διαμαντιών της ρωσικής και για 70 χρόνια της σοβιετικής καλλιτεχνικής ζωής. Το πρώτο ιδρύθηκε το 1776 με ειδίκευση στην όπερα και το μπαλέτο και το δεύτερο άνοιξε τις πόρτες του το 1824 και καθιερώθηκε ως το κορυφαίο δραματικό θέατρο. Στο Μάλι Τεάτρ, όπου παίζονταν, και παίζονται, σε δύο σκηνές 953 και 760 θέσεων, έργα του Τουργκένιεφ, του Τσέχοφ, του Πούσκιν, του Τολστόι, του Γκόγκολ, του Οστρόβσκι, του Γκόρκι, του Μπουλγκάκοφ, αλλά και του Σέξπιρ, του Μολιέρου και του Πιραντέλο, αποφάσισε η διεύθυνσή του, το 1960, εκφράζοντας και την επιθυμία της Πασέναγια, να ανεβάσει το έργο του άγνωστου στην Ελλάδα Αλέξη Πάρνη για τον κυπριακό αγώνα.
Το ανέβασμα στο περιώνυμο Μάλι Τεάτρ με κορυφαίους συντελεστές προσέδωσε μεγάλο κύρος στο «Νησί της Αφροδίτης» και αποτέλεσε το έναυσμα για να το συμπεριλάβουν άμεσα στο ρεπερτόριό τους εκατοντάδες θέατρα σε όλη την ΕΣΣΔ και τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Η Βέρα Νικολάεβνα Πασέναγια ήταν συγκλονιστική στο ρόλο της Ελληνίδας μάνας που παλεύει για να δει το παιδί της πριν το κρεμάσουν οι Άγγλοι, αλλά και η Ελένα Νικολάεβνα Γκόγκολεβα που υποδυόταν το ρόλο της Αγγλίδας μάνας της οποίας το γιο που ήταν στρατιωτικός είχαν απαγάγει οι συναγωνιστές του Έλληνα, ήταν πολύ καλή. Πολλά χρόνια αργότερα, η Ελίνα Αβραάμοβνα Μπιστρίτσκαγια που είχε τον τρίτο γυναικείο ρόλο στην παράσταση, σε μια συνέντευξή της το 2008, απαντώντας στην ερώτηση για τα ινδάλματά της, εξέπληξε πηγαίνοντας πίσω στο 1960-61 για να αναφερθεί με θαυμασμό στην Πασέναγια και την Γκόγκολεβα, τις οποίες είπε ότι απολάμβανε την ώρα που έρχονταν αντιμέτωπες σαν «μάνες» στο «Νησί της Αφροδίτης».
Η απώλεια της Βέρας Νικολάεβνα
Όταν πέθανε η Πασέναγια, το 1962, συντετριμμένος ο Αλέξης Πάρνης με πολύ έντονες αναμνήσεις από τη ζεστή συνεργασία τους, αλλά και την υποστήριξη που είχε από τη μεγάλη ηθοποιό, έγραψε στη μνήμη της ένα καρδιακό ποίημα:
Είχε μοχθήσει περισσότερο απ’ όλους τους αγίους
που με προστάτεψαν στο Βορρά,
για να φεγγοβολήσει η Ρωσία
σαν Αγία Ρωσία στα μάτια μου.
Γι’ αυτό κι εγώ υμνώ τα επικά χιόνια της,
που γίναν λευκά σπάργανα μιας αυγής καλότυχης για μένα.
Και παρακαλώ τον Τσαϊκόφσκι να στρώσει ένα χαλί
από φθινοπωρινές, χρυσές νότες στο διάβα της.
Και λέω στο Τρίτο Κοντσέρτο του Ραχμάνινοφ
να την οδηγήσει σαν αφοσιωμένος συνοδός
στην πιο τιμητική θέση της γιορτής.
Και προστάζω τις Εστιάδες της ακοίμητης μνήμης
να στρώσουν το καλό τραπεζομάντιλο της ξαστεριάς
και ν’ ανάψουν το προγονικό σαμοβάρι της σελήνης.
Θέλω ν’ ακούσουμε του υψίφωνους κορυδαλλούς της στέπας
και τα βαθύφωνα αηδόνια απ’ τα φιλόμουσα δάση
να προβοδίζουν τη Βέρα Νικολάεβνα με τις χορωδίες τους,
υπό τη μουσική διεύθυνση του ποταμού Βόλγα!
Αντίο, ιέρεια των καλών ανέμων. Τ’ αστέρι σου
θα λάμπει στον ουρανό της Λαμπρινής παντοτινά…
Τρεις παρατηρήσεις
α) Είναι λυπηρό που ο Ψυχρός Πόλεμος που εξαπέλυσαν οι Δυτικοί εναντίον του σοσιαλιστικού μπλοκ, μεταξύ άλλων, είχε ως συνέπεια να βομβαρδιζόμαστε ακατάπαυστα με τεράστιους όγκους πληροφοριών για τα πολιτιστικά προϊόντα της Δύσης και να κρατιόμαστε αποκομμένοι από τα πολιτιστικά προϊόντα της Ανατολής. Γνωρίσαμε ακόμα και τους πιο τενεκεδένιους και κακούς ηθοποιούς, συγγραφείς, σκηνοθέτες, τραγουδιστές κ.λπ. από τη Δύση και δεν μάθαμε ποτέ, πέρα από λίγες εξαιρέσεις, τους αποκλεισμένους πίσω από ένα αδιαπέραστο επικοινωνιακό τοίχος σπουδαίους καλλιτέχνες της Ανατολής. Η Βέρα Νικολάεβνα Πασέναγια, η Ελένα Νικολάεβνα Γκόγκολεβα και η Ελίνα Αβραάμοβνα Μπιστρίτσκαγια ανήκουν σ’ αυτές τις σπουδαίες «άγνωστες».
β) Αθροίζοντας όλα τα στοιχεία που πλέον έχουμε στη διάθεσή μας είναι φανερό, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι αυτό που συνέβη με τον Πάρνη στην ΕΣΣΔ είναι αδιανόητα μεγάλο και σημαντικό. Ένας πολιτικός πρόσφυγας από την Ελλάδα που βρίσκεται σε δυσμένεια και υπό διωγμό από το κόμμα του που τον έχει διαγράψει ως «αντικομματικό», με υψηλόβαθμα στελέχη της σοβιετικής γραφειοκρατίας να τον παρακολουθούν και να τον πιέζουν, πετυχαίνει το ακατόρθωτο. Με την αναγνώριση της αξίας του και τη βοήθεια από γνωστούς και καταξιωμένους Σοβιετικούς διανοούμενους και καλλιτέχνες, οι οποίοι είναι και στελέχη συλλογικών φορέων, εντύπων και κρατικών ή κομματικών οργανισμών, ο Πάρνης, από το φθινόπωρο του 1960 που γίνεται η πρεμιέρα του έργου του στη Μόσχα, αποκτάει πανσοβιετική εμβέλεια ως θεατρικός συγγραφέας και ποιητής. Διαπερνώντας ένα πλέγμα αντιθέσεων και αντιφάσεων που δεν λείπουν από το σοβιετικό σύστημα, εκτοξεύεται στο πνευματικό-καλλιτεχνικό στερέωμα της ΕΣΣΔ την ίδια εποχή που ο κοσμοναύτης Γκαγκάριν ξεπερνάει τη γήινη ατμόσφαιρα και ταξιδεύει στο διάστημα.
γ) Ποτέ άλλοτε και σε καμία χώρα, ένα λογοτεχνικό, μουσικό, κινηματογραφικό κ.λπ. έργο, από τα λίγα που δημιουργήθηκαν σε σχέση με τον απελευθερωτικό αγώνα στην Κύπρο, δεν είχε την απήχηση και την επιρροή που είχε σε τόσο μεγάλη κλίμακα το «Νησί της Αφροδίτης». Αλλά ούτε και την αντίδραση που υπήρξε με στόχο τον αφανισμό του έργου και τον καταποντισμό του συγγραφέα του. Για τη γραφειοκρατία, ο Αλέξης Πάρνης δεν ήταν επικίνδυνος γι’ αυτά που έγραφε, αλλά γιατί έγραφε και συμπεριφερόταν με πνεύμα αυτονομίας και ανεξαρτησίας. Ως αντιρρησίας έδινε το κακό παράδειγμα και γι’ αυτό έπρεπε να εξουδετερωθεί πάση θυσία ακόμα κι αν αυτό έβλαπτε τον αντιαποικιακό αγώνα, ακόμα κι αν είχε αρνητική επίδραση στους λαούς των οποίων την κατανόηση, συμπάθεια και αλληλεγγύη τόσο είχε ανάγκη η Κύπρος.
(Στο επόμενο: Ο Πάρνης απευθύνεται στον Χρουστσόφ και στην ΚαΓκεΜπε)
