Το σημερινό φύλλο φιλοξενεί την ομιλία που πραγματοποίησε στο 52ο Φεστιβάλ Βιβλίου ο εκδότης του Δρόμου, στα πλαίσια στρογγυλού τραπεζιού που διοργάνωσε ο Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου με θέμα «1974-2024, 50 χρόνια Δημοκρατίας». Στην εν λόγω εκδήλωση, που πραγματοποιήθηκε τη Δευτέρα 16/9, πήραν μέρος και οι: Θεόδωρος Ρουσόπουλος (πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης), Γιώργος Κοντογιώργης (Ομότιμος Καθηγητής, πρώην Πρύτανης Παντείου Πανεπιστημίου) και Κώστας Λάβδας (Καθηγητής Ευρωπαϊκής και Συγκριτικής Πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο).
Υπάρχει ένα κεντρικό ερώτημα, που το θέτει ο Γιάννης Βούλγαρης σε πρόσφατο άρθρο του[1]: «Πώς η καλύτερη δημοκρατία που είχαμε κατέληξε στη Χρεοκοπία;». Η απάντησή του εδράζεται στη διαπίστωση πως η καλύτερη δημοκρατία που είχαμε ποτέ «συνδυάστηκε με έναν μικροκαπιταλισμό, χωρίς δυναμισμό, εσωστρεφή και εν πολλοίς κρατικοδίαιτο και συντεχνιακό, που γέννησε μια δομή μεγάλων και μικρών οργανωμένων συμφερόντων που μπλοκάριζε την ανάπτυξη και τη μεταρρύθμιση».
Δεν έχει σημασία αν συμφωνεί κανείς με την απάντηση που δίνει ο Γ. Βούλγαρης. Όμως συνδέει το πριν και το πώς αυτό προετοίμασε τη στιγμή της Χρεοκοπίας το 2010. Νομίζω ότι δεν μπορεί να γίνει κανένας απολογισμός χωρίς αυτή τη σύνδεση. Η Χρεοκοπία επωάστηκε μέσα σε ένα σύστημα το οποίο υπηρετήθηκε και διαιωνίστηκε από το πολιτικό κόσμο και την ονομαζόμενη Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία.
Αλλά το ερώτημα του Γιάννη Βούλγαρη μένει στη μέση του δρόμου. Γιατί αναγκαστικά μπαίνει ένα δεύτερο και αρκετά κρίσιμο ερώτημα: Τι ακολούθησε τη Χρεοκοπία; Τι τροποποιήσεις συνέβησαν και στο πολιτικό σκηνικό ή στο εν γένει πολιτικό σύστημα; Θα μπορούσαμε βεβαίως να επεκτείνουμε το ερώτημα: τι σήμαινε για τη Χώρα, για τον Τόπο, την κοινωνία;
Διότι εδώ έχουμε το μεγάλο ψέμα: Την έξοδο από τα Μνημόνια. Σαν να επιστρέψαμε σε μια «κανονικότητα», ενώ δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Η χώρα είναι επισήμως, με τη βούλα της ελληνικής Βουλής, υποθηκευμένη στους διεθνείς Δανειστές / τοκογλύφους για 99 χρόνια, και πρέπει να αποπληρώνουμε δάνεια μέχρι το 2059 και το 2070. Ακόμα έχουμε κληρονομήσει μια ανεξάρτητη αρχή, την ΑΔΑΕ, που υπάγεται απευθείας στις Βρυξέλλες και ελέγχει όλες τις εισπράξεις του κράτους. Κληρονομήσαμε επιπλέον το ΤΑΙΠΕΔ και το Υπερταμείο, που δεν έχουν ημερομηνία λήξης. Ακόμα, έχουμε καθεστώς αυστηρής επιτροπείας με 3μηνους και 6μηνους ελέγχους από τους θεσμούς των Δανειστών. Έχει λοιπόν συρρικνωθεί και επισήμως η οικονομική και εθνική κυριαρχία της χώρας. Το πολίτευμα αποκτά χαρακτηριστικά μετανεωτερικής αποικίας.
Προσέξτε πόσο παράφωνα ακούγονται τα λόγια του πρωθυπουργού κ. Μητσοτάκη στον λόγο του για τα 50 χρόνια στη Βουλή: «Γιατί είναι αλήθεια πως η Ελλάδα του 2024 δεν έχει καμία σχέση με την Ελλάδα του 1974. Είναι μία σύγχρονη Δημοκρατία, με τα σύνορά της προστατευμένα, την εθνική της άμυνα θωρακισμένη, τη διπλωματία της πλαισιωμένη από ισχυρές συμμαχίες, την οικονομία της πιο στιβαρή, στην πρώτη γραμμή, και ναι, και με την κοινωνία της, παρά τους διαχωρισμούς, πιο ενωμένη από ό,τι ήταν στο παρελθόν».
Όλοι ξέρουμε πως αυτά είναι προπαγανδιστικοί ισχυρισμοί ξεκομμένοι από την πραγματικότητα. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, με τον οποίο άνοιξε αυτή η περίοδος, έλεγε εμφατικά: «Στη δημοκρατία υπάρχουν πράγματα που γίνονται και δεν λέγονται – και πράγματα που λέγονται αλλά δεν γίνονται». Ήταν περισσότερο ειλικρινής από τους σημερινούς επιγόνους. Επέβαλε λοιπόν τη σιωπή για την προδοσία της Κύπρου, κι αυτό κρατά 5 δεκαετίες. Ο φάκελος της Κύπρου δεν άνοιξε, εκδόθηκαν δύο τόμοι επί ΣΥΡΙΖΑ, και το ζήτημα πάλι αφέθηκε στις κασέλες κάπου στα υπόγεια της Βουλής. Οι υπεύθυνοι της κυπριακής τραγωδίας ποτέ δεν λογοδότησαν και ποτέ δεν δικάστηκαν. Το γιατί αφορά ευθύνες και των πολιτικών και των Αμερικάνων που δεν πρέπει να έρθουν στο φως. Να μια ηχηρή σιωπή που έγινε σεβαστή…
Το μεγάλο ψέμα είναι η έξοδος από τα Μνημόνια. Σαν να επιστρέψαμε σε μια «κανονικότητα», ενώ η χώρα είναι επισήμως υποθηκευμένη στους διεθνείς Δανειστές / τοκογλύφους για 99 χρόνια…
Το σύμπλεγμα
Στην Ελλάδα έχει οικοδομηθεί ένα ισχυρό σύμπλεγμα από τρεις πόλους, το οποίο εργάζεται για τη διαιώνιση ενός οικονομικού-πολιτικού συστήματος. Να το ονοματίσω: είναι το σύστημα «εξαρτημένος καπιταλισμός», όπου ο όρος εξάρτηση παίζει κυρίαρχο και καθοριστικό ρόλο. Και να το προσδιορίσω περισσότερο: φροντίζει την οικοδόμηση μιας εκδοχής εκσυγχρονισμένου μεταπρατισμού, δηλαδή ενός πλασαρίσματος στις αλλαγές και τροποποιήσεις και στα περιθώρια που αφήνει η κίνηση του διεθνούς συστήματος και των αναδιαρθρώσεων που γίνονται. Διότι η Ελλάδα συνήθως ακολουθεί πρότυπα και πολιτικές που έχουν ήδη αρχίσει να εφαρμόζονται στη Δύση, χωρίς περίσκεψη και χωρίς κανένα σχέδιο…
Αλλά ας γυρίσουμε στο ισχυρό σύμπλεγμα. Αυτό αποτελείται από τις εγχώριες ολιγαρχικές οικονομικές ελίτ, το πολιτικό σύστημα (βασικά: κόμματα, κυβερνήσεις, δημόσια διοίκηση, δικαστική εξουσία) και τις πρεσβείες (βασικά δύο: ΗΠΑ και Γερμανίας, και λιγότερο Γαλλίας, που στην αρχή, το 1974, έπαιζε σημαντικό ρόλο). Το σύμπλεγμα αυτό αναδιατάσσεται, διαπερνιέται από αντιθέσεις και συγκρούσεις, ενσωματώνει και δυνάμεις που ήταν εκτός συμπλέγματος, χρησιμοποιεί τα ΜΜΕ, τον αθλητισμό και ό,τι άλλο χρειάζεται προκειμένου να φθάσει σε αποτελέσματα, συμβιβασμούς, τετελεσμένα.
Αυτό το σύμπλεγμα και το οικονομικό-πολιτικό οικοδόμημα που δημιουργεί είναι ο κύριος υπεύθυνος και για την πορεία προς τη Χρεοκοπία. Οι πρεσβείες, δηλαδή οι μεγάλες δυνάμεις, δεν νοιάζονται για τις λεπτομέρειες: τη λαϊκή κυριαρχία, το Σύνταγμα κι άλλα τέτοια. Επιζητούν την επικυριαρχία και έχουν τρόπους και μηχανισμούς για το πετύχουν. Οι εγχώριες ελίτ από την άλλη έχουν συνδυάσει την ύπαρξή τους με την προσαρμογή και τη συμπληρωματικότητα, την υπεργολαβία προς μεγάλους κολοσσούς, εξασφαλίζοντας μια μεγάλη οικονομική απολαβή.
Τέλος, ο πολιτικός κόσμος διαμεσολαβεί, υπηρετεί, ψηφίζει νόμους προς αυτήν την κατεύθυνση, κάποιες φορές βγάζει τα κάστανα από τη φωτιά, και πάντως γνωρίζει καλά το πλαίσιο στο οποίο πρέπει να κινηθεί. Δεν έχει καμία αυτονομία. Η υπαγωγή του είναι πλήρης. Αυτό δεν συνέβαινε παλιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η προσπάθεια του Κώστα Καραμανλή να τα βάλει με τους «5 νταβατζήδες» στην περίπτωση του βασικού μετόχου. Υποχρεώθηκε σε πλήρη υποχώρηση και εισέπραξε μια σειρά από σκάνδαλα. Στο ζήτημα των Σκοπίων υπονόησε ένα βέτο στο Βουκουρέστι, και από τότε μπήκε στη μαύρη λίστα. Ακόμα και σήμερα είναι κομμένος από όλα τα ΜΜΕ.
Χωρίς κυριαρχία και οικονομία
Τώρα η καρτελοποίηση διαφόρων κλάδων έχει προχωρήσει πολύ. Η «πράσινη μετάβαση» και ο «ψηφιακός μετασχηματισμός» προωθούνται με σθένος από το σύμπλεγμα που αναφέραμε. Ο πόλος «πρεσβείες» δεν παίζει μικρό ρόλο. Ο Τσούνις, μιλώντας στο Φόρουμ των Δελφών το 2023, είχε προσδιορίσει τον ρόλο της Ελλάδας: «Η Ελλάδα μετατρέπεται σε κόμβο εμπορίου, logistics και ενέργειας, αλλά και κόμβο του ΝΑΤΟ».
Έτσι έχουμε αναγορεύσει τη Ρωσία σε εχθρό, έχουμε ψηφίσει όλες τις κυρώσεις ενάντιά της, συμμετέχουμε και έχουμε εμπλοκή στους δύο μεγάλους πολέμους που γίνονται (Ουκρανία και Μέση Ανατολή), αφού λίγο νωρίτερα εκτελέσαμε το συμβόλαιο που ήθελαν Αμερικανοί και Γερμανοί με τη Συνθήκη των Πρεσπών και τώρα προχωράμε το ειδύλλιο με την επεκτατική Τουρκία – σε βάρος της κυριαρχίας μας και παραιτούμενοι κυριαρχικών δικαιωμάτων. Φέτος στην Κάσο έγινε κάτι που αναλογεί σε πολλαπλά Ίμια.
- Ο Αλέξης Τσίπρας θα επαναεπιβεβαιώσει μόλις πρόσφατα την υπόκλισή του στην κυριαρχία ΗΠΑ-ΝΑΤΟ στη χώρα μας: «Είμαι ευτυχής που η δική μου κυβέρνηση έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ομαλοποίηση των σχέσεων με τις ΗΠΑ»[2].
- Ο κ. Βενιζέλος θα πανηγυρίσει: «Η Μεταπολίτευση ήταν μία περίοδος η οποία επιβεβαίωσε τη δυτική ταυτότητα της χώρας, την ευρωπαϊκή, τη ΝΑΤΟϊκή, τη φιλοαμερικανική, βελτίωσε τις σχέσεις της με το Ισραήλ, ενώ η καμπύλη των σχέσεών μας με τον αραβικό κόσμο λειτούργησε αντίστροφα. Η Ελλάδα πέρασε από πολλές δοκιμασίες και άντεξε και είναι μία χώρα, έστω στις τελευταίες θέσεις, αλλά πάντως της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης»[3].
- Δεν υπάρχει συνολικός και ουσιαστικός απολογισμός για την πορεία μας στις ευρωπαϊκές δομές και την Ε.Ε.-Ευρωζώνη. Ο Κώστας Κωστής θα πει σχετικά: «Μπαίνοντας στην ΕΟΚ, κατεβάζουμε αμέσως τους δασμούς, όλα τα προστατευτικά τείχη, και βρισκόμαστε έτσι σε οικονομικές συνθήκες τις οποίες δεν μπορούμε να χειριστούμε… Σήμερα, εντός της Ε.Ε., δεν μπορούμε να ακολουθήσουμε εθνικές πολιτικές. Υπάρχουν καταναγκασμοί που μας υποχρεώνουν να παίξουμε το παιχνίδι που παίζει όλη η Ε.Ε.»[4].
Έχουμε ένα σύστημα ολιγαρχικό, πασπαλισμένο με μια επίφαση συμμετοχής μέσω της εκλογικής διαδικασίας… Το άδειασμα της Δημοκρατίας είναι συντριπτικό, και η εχθρότητα προς το πολιτικό σύστημα μεγάλη
Συρρίκνωση, και καμία στρατηγική
Η διάρθρωση της παραγωγικής δραστηριότητας στις αρχές της δεκαετίας του 1970 (άρα και το 1974) ήταν περίπου η ακόλουθη: Ο πρωτογενής τομέας «παρήγαγε» το 20-25% του ΑΕΠ, ο δευτερογενής το 30-35% και ο τριτογενής το 40-45%. Σε γενικές γραμμές ήταν μια κάπως ισορροπημένη διάρθρωση. Η συνέχεια ήταν πολύ διαφορετική και εντυπωσιακή: Ο πρωτογενής τομέας συρρικνώθηκε πολύ, για να φθάσει σήμερα να έχει μια συμβολή περίπου 4% στο ΑΕΠ, ο δευτερογενής τομέας επίσης σημείωσε μια μεγάλη συρρίκνωση, αποδίδοντας κι αυτός σήμερα μονοψήφιο ποσοστό στο συνολικό ΑΕΠ. Οι υπηρεσίες πήραν κεντρική θέση στη διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας, φθάνοντας σε ένα ποσοστό που αγγίζει το 80%.
Επομένως η τριτογενοποίηση της ελληνικής οικονομίας είναι η πιο βασική μεταβολή στα χρόνια 1974-2024. Με άλλους όρους, η υλική παραγωγή (πρωτογενής τομέας, βιομηχανία-μεταποίηση) υποχώρησαν σημαντικά. Η αποβιομηχάνιση και ο αφελληνισμός της ελληνικής οικονομίας ήταν αποτέλεσμα και της ένταξης σε ΕΟΚ-Ε.Ε.
Το «σύμπλεγμα» στην παρούσα φάση τρέφεται κυρίως από τα ΕΣΠΑ και το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, που η κατεύθυνσή του ορίζεται εντελώς από τις Βρυξέλλες. Εν ολίγοις, το σύμπλεγμα δεν είχε, ούτε έχει, μια εθνική στρατηγική. Δεν διαπερνιέται από κανένα σχέδιο Εθνικής Κυριαρχίας. Έχει αποποιηθεί έναν τέτοιο ρόλο. Τι πρεσβεύει; Τη διαιώνιση της υπάρχουσας κατάστασης και τον πλουτισμό όσων μετέχουν σε αυτό ή/και το υπηρετούν πιστά. Αυτή είναι η ουσία.
Στην Ελλάδα το πλουσιότερο 1% κατέχει το 25% του συνολικού πλούτου της χώρας. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, το 5% κατέχει το 44,2% του εθνικού πλούτου. Και το 10% των πιο πλούσιων κατέχει το 55,1% του πλούτου, δηλαδή περισσότερο από το ήμισυ. Άρα έχουμε «διαστρωματώσεις του πλούτου», και ιδιαίτερες ομάδες μέσα στην αστική τάξη και τους «φίλους της», το ανώτερο 10% της Ελλάδας.
Η Δημοκρατία και η κατάχρηση της λέξης
Το ερώτημα που αναδύεται: Σε τι κατάσταση είναι ο Δήμος; Πώς είναι συγκροτημένος, πόσο είναι ενημερωμένος, πόσο και σε ποιο βαθμό αποφασίζει αυτός; Αν καν ρωτιέται για σημαντικές αποφάσεις, αν πραγματικά αντιπροσωπεύεται και, πολύ περισσότερο, αν κυβερνάει… Πόσο πραγματικά μετέχει ή ελέγχει αυτά που αποφασίζονται ή γίνονται στο όνομά του; Αυτά όμως δεν ενδιαφέρουν τα όσα λέγονται και γίνονται σήμερα στο όνομα της Δημοκρατίας. Επομένως μάλλον έχουμε ένα σύστημα ολιγαρχικό, πασπαλισμένο με μια επίφαση συμμετοχής μέσω της εκλογικής διαδικασίας – που κι αυτή έχει πολλά τρωτά, περιορισμούς, αποκλεισμούς.
Αλλά ας πούμε ότι αυτά είναι γενικά ζητήματα και τέλος πάντων εφαρμόζουμε στην Ελλάδα αυτό που στη Δύση ονομάζεται αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Και ξέρουμε ότι έχει πολλαπλές εκδοχές και όρους. Κοινό στοιχείο: ένα τύποις κομματικό σύστημα και μια ορισμένη εκλογική διαδικασία. Από εκεί και πέρα υπάρχουν πραγματικά κέντρα εξουσίας που θέτουν όρους, υπαγορεύουν, κυβερνούν, αποφασίζουν. Το άδειασμα της Δημοκρατίας είναι συντριπτικό. Τα τελευταία γεγονότα το δείχνουν φανερά. Η πανδημία και το ειδικό καθεστώς της, τα Τέμπη, οι υποκλοπές και οι παρακολουθήσεις, η τεράστια περιφερειακή ανισότητα, η ζωνοποίηση της χώρας, οι ολοένα και βαθύτερες δυαδικοποιήσεις είναι στην ημερήσια διάταξη.
Η εχθρότητα προς το πολιτικό σύστημα είναι μεγάλη και δεδομένη. Η πρόσφατη αποχή στις ευρωεκλογές δείχνει βαθύτερες διαδικασίες και μια τεράστια κρίση αντιπροσώπευσης. Αλλά και η μητρόπολη, η Ευρώπη και οι ΗΠΑ, δεν πάει πίσω στην έκπτωση της Δημοκρατίας. ΗΠΑ, Γαλλία, Αγγλία, Γερμανία είναι πιονιέροι στην διαδικασία αυτή. Οι δε Βρυξέλλες, δεν είναι δα και πρότυπο δημοκρατίας… Η Κομισιόν δεν εκλέγεται από κάποιο εκλογικό σώμα, το ευρωκοινοβούλιο δεν νομοθετεί. Οι αποφάσεις της Κομισιόν και της ΕΚΤ είναι δεσμευτικές για τα κράτη μέλη, ειδικά για τα μικρά και μεσαία κράτη μέλη. Εδώ και δεκαετίες εφαρμόζονται αδιαλείπτως πολιτικές σκληρής λιτότητας, πολιτικές ανοικτά και σκληρά αντεργατικές.
Λέγεται ότι κύριος εχθρός στην Ευρώπη είναι η ακροδεξιά και ο εθνολαϊκισμός (με ό,τι εννοούν με τον όρο αυτόν). Όμως κύριος υπεύθυνος για τη σημερινή κατάσταση στην Ευρώπη είναι ο «ακροκεντρώος» χώρος, που την κυβερνά σε διάφορες παραλλαγές και συνθέσεις.
Και φθάνω σε ένα ερώτημα που συνοψίζει την ουσία: Ψάχνουμε πραγματικά για λύσεις, ή για τη διαιώνιση αυτής της κατάστασης; Αυτό είναι ένα κρίσιμο ερώτημα που σήμερα διαχωρίζει.
[1] «Τα Πενήντα και τα Διακόσια χρόνια Ελλάδας», Τα Νέα, 11/8/2024.
[2] Παρέμβαση στο συνέδριο «Μεταπολίτευση: 50 Χρόνια Μετά», Αθήνα 29/2-2/3/2024.
[3] «Η επίγνωση της Μεταπολίτευσης», στο σχετικό αφιέρωμα του περιοδικού της Βουλής «Επί του περιστυλίου», 23/7/2024.
[4] «Η αποτίμηση της μεταπολίτευσης είναι τελικά θετική», Οικονομική Επιθεώρηση, συνέντευξη στους Α. Παπαγιαννίδη και Κ. Τσάκαλο, 8/2/2024.
