Συνέντευξη στην Ιφιγένεια Καλαντζή*
Μετά την εμβληματική τριλογία τού Γιουσούφ (Αυγό / 2007, Γάλα / 2008, Μέλι / 2010), ο βραβευμένος 54χρονος Τούρκος σκηνοθέτης Σεμίχ Καπλάνογλου δημιούργησε σε δικό του σενάριο την πρώτη του αγγλόφωνη ταινία Σπόρος.
Σε ένα απροσδιόριστο κοντινό μέλλον, η καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων σπόρων έχει καταστρέψει κάθε ικανότητα αναπαραγωγής, προκαλώντας επιδημίες και ερημοποίηση.
Ηγετικές ελίτ και τεχνοκράτες στεγάζονται με πάνοπλους φρουρούς σε κτίρια υπερσύγχρονης αρχιτεκτονικής, στα αστικά κέντρα, όπου διαδηλωτές συγκρούονται στους δρόμους με την αστυνομία. Μάζες προσφύγων διαχωρίζονται με συρματοπλέγματα, ενώ μαγνητικά σύνορα εξαϋλώνουν όσους επιχειρούν να δραπετεύσουν. Οι αντιφρονούντες κατοικούν σε εγκαταλελειμμένα κτίρια, στις παρυφές.
Σ’ αυτό το δυστοπικό σκηνικό, ο καθηγητής βιογενετικής Ερόλ (Ζαν-Μαρκ Μπαρ), που διερευνά την εξυγίανση των σπόρων, πληροφορείται την ύπαρξη μιας ανατρεπτικής διατριβής γύρω από τη θεωρία του γενετικού χάους και αποφασίζει να αναζητήσει τα χνάρια του εμπνευστή της.
Η ταινία παρακολουθεί το οδοιπορικό μιας εσώτερης αναζήτησης, σε μια αρμονική συμπαντική ενότητα πνεύματος και ύλης. Ποιητικές ασπρόμαυρες εικόνες, με μεταφυσική σημασία, αργόσυρτα τράβελινγκ και μονοπλάνα, συνδυασμένα με ατμοσφαιρικά ηχοτοπία συνθέτουν μια φιλοσοφική κινηματογραφική γλώσσα, που εδράζει στον Ταρκόφσκι.
Στη θερμή συζήτηση που είχαμε με τον σκηνοθέτη, κατά την παρουσίαση της ταινίας του στην Αθήνα, μας ανέπτυξε τις υπαρξιακές και οικολογικές ανησυχίες του, μοιράστηκε μαζί μας κρυμμένες σημασίες, ενώ μας αποκάλυψε πως έχει προγόνους με καταγωγή από Ρόδο και Δράμα.
Ποια η αρχική ιδέα της ταινίας και πώς λειτουργούν οι αναφορές σε βιβλικά θέματα;
Στην ταινία Σπόρος ανιχνεύω τη σχέση του ανθρώπου με τις ρίζες του, μέσα από προσωπικές ανησυχίες γύρω από την πορεία της ανθρωπότητας και τη βιοκλιματική αλλαγή. Η θρησκεία διευκολύνει την κατανόηση της πραγματικότητας. Το βλέπω μεταφυσικά, γιατί ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ύλη, έχει πνευματική υπόσταση. Εμπνεύστηκα από το Κοράνι, υπάρχει όμως και αναφορά στο Ευαγγέλιο και την Παλαιά Διαθήκη. Όταν ο Μωυσής συνειδητοποίησε ότι παρότι προφήτης δεν γνώριζε τα πάντα, αναζήτησε κάποιον που τον συμπληρώνει. Αντίστοιχη αναζήτηση κάνει και ο ήρωας της ταινίας. Αν τον προηγούμενο αιώνα προφήτες ήταν οι καλλιτέχνες, σήμερα είναι οι επιστήμονες. Έχω όμως επηρεαστεί και από τον Γιουνούς Εμρέ, Τούρκο ποιητή και Σούφη μυστικιστή του 13ου αιώνα.
Γιατί επιλέξατε επιστημονική φαντασία σε ασπρόμαυρη φόρμα;
Η ταινία δεν αναφέρεται σε κάτι φανταστικό, αλλά σε ένα υπαρκτό οικολογικό ζήτημα. Πρόκειται περισσότερο για μια μεταφορική διάσταση της σύγχρονης πραγματικότητας, τοποθετημένης μελλοντικά. Γυρίστηκε σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές και εποχές, με κίνδυνο να δημιουργηθούν τεχνικές διαφοροποιήσεις, που απαλείφονται από το ασπρόμαυρο. Υπάρχει όμως και η μεταφυσική πλευρά, επειδή το ασπρόμαυρο εξυπηρετεί το δυαδικό σύστημα που χτίζεται γύρω από αντιθετικά σχήματα.
Πράγματι, στην αρχή χρησιμοποιείτε μια σύγχρονης αρχιτεκτονικής πόλη, σε αντιδιαστολή με τις αχανείς ερημικές εκτάσεις…
Ναι, το ασπρόμαυρο εντείνει δυαδική σχέση και κοντράστ, ενώ η ταινία ξεκινάει από το σκούρο που σταδιακά ανοίγει προς το φωτεινό. Δηλαδή από τη δύσκολη κατάσταση προς την αισιοδοξία, με το ταξίδι του ήρωα σε αμφίδρομη σχέση με την εσώτερη υπαρξιακή του αναζήτηση.
Πώς επιλέξατε τις συγκεκριμένες τοποθεσίες;
Επί δυο χρόνια τις διερευνούσα ο ίδιος, ώστε να σιγουρευτώ ότι ανταποκρίνονται σε ό,τι είχα οραματιστεί. Σε μια μόνο σκηνή μπορεί να εμφανίζονται διαφορετικές περιοχές, από Γερμανία μέχρι Ανατολική Τουρκία, που έχω ενώσει σαν παζλ. Για νεκρή πόλη, επέλεξα το Ντιτρόιτ, αλλοτινό προπύργιο αυτοκινητοβιομηχανίας, που σήμερα αποτελεί πόλη-φάντασμα, μια ακρόπολη της εποχής, σαν να κλείνει ο κύκλος. Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει αρχίσει να εξαφανίζεται, όπως και οι αρχαίοι.
Πώς χρησιμοποιείτε εδώ το φυσικό τοπίο; Μιλήστε μας για το δυνατό άνεμο και τη μουσική του Μουσταφά Μπίμπερ, στο ηχητικό πεδίο.
Στον αντίποδα της ταινίας Μέλι, εδώ επέλεξα ένα τοπίο όπου η φύση πεθαίνει. Η έρημος ενσαρκώνει την κραυγή της φύσης, λόγω αδυναμίας αναπαραγωγής καρπών. Καθημερινά εξαφανίζονται εκατοντάδες είδη. Στην Τουρκία, κάθε περιοχή είχε δική της ποικιλία μήλων, αλλά τα δέκα κιλά που δίνει ένα μικρό δέντρο δεν εξυπηρετούσαν την υπερκατανάλωση και τη βιομηχανοποιημένη αγροτική ανάπτυξη. Οπότε τα αντικατέστησαν με δέντρα μεγάλης παραγωγής.
Ξεκίνησα γράφοντας ποιήματα, κάτι που με βοηθά να βλέπω την ισορροπία στον κόσμο. Ο ποιητής λειτουργεί ανάμεσα στο αντικείμενο και στις λέξεις. Ο δημιουργός ψάχνει να βρει την εικόνα και τι υπάρχει πίσω από αυτήν, γιατί υπάρχει αυτό που φαίνεται και αυτό που δεν φαίνεται. Η ύπαρξη αποτελεί μια ολότητα. Όταν χαλάμε κάτι στη φύση, χαλάμε την ίδια μας την ύπαρξη. Στο νεκρό τόπο, το μόνο που υπάρχει είναι άνεμος και όξινη βροχή. Η χαμένη φωνής της φύσης αποδίδεται με τον άνεμο. Αντί για μελωδική μουσική, προτίμησα τα διακριτικά ηχητικά εφέ του Μπίμπερ, ώστε να αντικατοπτρίζεται το συναίσθημα.
Η κινηματογραφική σας γραφή παραπέμπει σε ένα παλιότερο σινεμά. Μιλήστε μας για τις αναφορές σας.
Στο μυαλό μου το σινεμά είναι ένα, ούτε παλιό ούτε καινούργιο. Από τη στιγμή που είδα τις ταινίες του Ταρκόφσκι αναθεώρησα όλες τις απόψεις μου περί κινηματογράφου και ακολουθώ τον δρόμο που άνοιξε. Στο σινεμά σπουδαίων δημιουργών όπως οι Ντράγιερ, Όζου, Μπρεσόν, Ταρκόφσκι, Μπέργκμαν, Σατγιατζίτ Ρέι ανακάλυψα μια οικογένεια. Μέσα από αυτόν τον κινηματογράφο συνειδητοποιείς τι άνθρωπος είσαι και τι είναι ο άνθρωπος. Για μένα είναι σαν μια προσευχή. Μπορεί να φαντάζει παλιομοδίτικο, αλλά αυτόν τον κινηματογράφο αγαπάω και αυτόν μόνο μπορώ να κάνω.
Τι σημαίνει το δίπολο «ανάσα ή σιτάρι»;
Στα ιερά κείμενα η ανάσα σηματοδοτεί την πνοή του Θεού που έβγαλε από μέσα του την ανθρώπινη ψυχή. Ο Θεός υπάρχει μέσα στον άνθρωπο σαν ψυχή, όπως το Άγιο Πνεύμα στον χριστιανισμό. Αυτό ορίζεται με τη λέξη ανάσα, ενώ το σιτάρι, ο σπόρος είναι ο κόσμος. Το ερώτημα «ανάσα ή σιτάρι», δηλαδή «Θες την ψυχή σου ή τον κόσμο» προέρχεται από τη φιλοσοφία των Σούφηδων. Αυτό είναι δυαδικό ερώτημα, αντίστοιχα με το άσπρο-μαύρο της ταινίας, πόλη ή νεκρά τοπία. Ο Ερόλ βρίσκει στο τέλος το σπόρο, αλλά συνειδητοποιεί ότι αυτό είναι η ψυχή, η ανάσα, δηλαδή και τα δύο είναι η ζωή, δεν υπάρχει ή το ένα ή το άλλο, λειτουργούν σαν μια ολότητα.
Ποια είναι η σημασία του κύκλου, που συχνά χαράζεται στη γη, σαν ιερό άσυλο, που δεν μπορεί να το δρασκελίσει ο λύκος που καραδοκεί.
Όταν φτάσεις κάπου, δημιουργείς έναν κύκλο, ένα σύνορο, έστω και με μια απλή γραμμή, που ξεχωρίζει το μέσα από το έξω. Έτσι θέτουν όρια οι προφήτες, για να απομονώσουν τα κακά πνεύματα. Ο λύκος είναι αντικατοπτρισμός της ψυχής του Ερόλ, ο κακός του εαυτός. Συχνά η ανθρώπινη ψυχή παρομοιάζεται με ζώα που στοιχειώνουν τα όνειρα. Ο κύκλος διαχωρίζει τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου. Στην ταινία υπάρχουν πολλά σύνορα, που συνθέτουν ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο. Ο χαραγμένος κύκλος υποδηλώνει όλους αυτούς τους φραγμούς, σαν αντικατοπτρισμός ανάμεσα σε ό,τι έχουμε και όσα δεν φαίνονται.
Τι είναι το χαραγμένο στο έδαφος σχέδιο, στο τέλος;
Είναι ένας χάρτης μυρμηγκοφωλιάς. Στα γυρίσματα ρώτησα μια ηλικιωμένη γυναίκα τι κάνουν όταν δεν υπάρχουν σπόροι. Μου απάντησε ότι τους ξεθάβουν με προσοχή από τις μυρμηγκοφωλιές, δίχως να τις καταστρέψουν, σχεδιάζοντας το χάρτη μιας μυρμηγκοφωλιάς, όπου ανάλογα με τη θέση ανατολής-δύσης, βρίσκονται παραταγμένες περιμετρικά οι ωοθήκες και οι αποθήκες σπόρων. Αυτό αποτελεί μια ξεχασμένη ανθρώπινη γνώση που δεν έχει γραφτεί πουθενά. Η ταινία τελειώνει αισιόδοξα, γιατί υπάρχει λύση!
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
INFO
Από Πέμπτη 1/3/2018 η ταινία Σπόρος προβάλλεται στις αίθουσες Άστυ και Πτι Παλαί.
