Στην πληθώρα ντοκιμαντέρ του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (ΦΝΘ), η προφανής πρόθεση των νέων κινηματογραφιστών να επανεξετάσουν πολιτικά όσα τους καίνε, δεν αφήνει κανέναν αδιάφορο. Γυναίκες παραγκωνισμένες στη χολιγουντιανή βιομηχανία διεκδικούν δυναμικά ισότητα, στο ντοκιμαντέρ Αυτό Αλλάζει τα Πάντα, του Τομ Ντόναχιου, για τις πρωταγωνίστριες του κινήματος 50-50. Η νεαρή Λιθουανή Αϊστέ Ζεγκουλίτε, στο παγερά ακίνητο και σκληρό ντοκιμαντέρ Animus Animalis συνδέει πειραματική γραφή και υπαρξιακή διάσταση για τη ματαιότητα του αέναου κύκλου θανάτου-ζωής, σε μια δριμεία κριτική των πατριαρχικών παραδόσεων, για το κυνήγι και την κυριαρχία του ανθρώπου στα έμβια όντα, παράλληλα με την ταρίχευση των ζώων και τη μετατροπή τους σε εμπορευματικά αντικείμενα συλλεκτικής και φετιχιστικής αξίας, ενώ ο Ρομπέρτο Μινερβίνι, στο Εσύ, τι θα κάνεις όταν ο κόσμος πιάσει φωτιά; καταγράφει πικρές ιστορίες αφροαμερικάνων στη Νέα Ορλεάνη της ανεργίας και της ανέχειας, σε μια εποχή αναβίωσης δολοφονιών της Κου-Κλουξ-Κλαν, πλάι στο αναδυόμενο νέο κόμμα Μαύρων Πανθήρων.
Αυτή η περιρρέουσα πολιτική ατμόσφαιρα επηρεάζει και τους Έλληνες δημιουργούς, που επαναπροσδιορίζουν εργασιακά ζητήματα και ιστορικούς συσχετισμούς ενεργοποιώντας την πολιτική σκέψη, μακριά από ναρκισσιστικές και κοντόφθαλμες αντιμετωπίσεις του παρελθόντος, για τις ανθρωπιστικές επιπτώσεις της κρίσης και του μεταναστευτικού.
***
Στο ντοκιμαντέρ Ζώνες και περάσματα, η Ηρώ Σιαφλιάκη επιχειρεί μια πειραματική κινηματογραφική προσέγγιση σε εργασιακές κινητοποιήσεις σύγχρονες και αλλοτινές, σε Ελλάδα και αλλού.
Πλάνα από πορείες όπου φωνάζουν «λαέ πολέμα», εικόνες από ουρές σε συσσίτια και νυχτερινά πλάνα με σιλουέτες άστεγων που ζητιανεύουν συνδυάζονται με τον πολιτικό μονόλογο του Σταύρου Τορνέ, από το φιλμ Αντίο Ανατολή (1976).
Αμίλητοι πρόσφυγες στο λιμάνι του Πειραιά καταγράφονται πλάι σε σειρές από σκηνές, ενώ σε ασπρόμαυρα φιλμάκια του ’60, σε αργή κίνηση, άντρες χτίζουν στα κατσάβραχα καλύβια από τσίγκους. Στη φωτογραφία εκείνης της εποχής, κάτοικοι με πανό «Ο λαός χτίζει η αστυνομία γκρεμίζει» αγωνίζονται να διατηρήσουν τα αυθαίρετά τους. Η εντυπωσιακή εισαγωγική σκηνή από το Ποτέ την Κυριακή, με την Μελίνα να σκανδαλίζει βουτώντας στη θάλασσα, μας μεταφέρει στη ναυπηγοεργατική ζώνη στο Πέραμα, όπου η Σιαφλιάκη καταγράφει από κοντά άνεργους και κακοπληρωμένους εργάτες να ψάχνουν παλιοσίδερα, ενώ σε συζητήσεις για την υπολειτουργία του ναυπηγείου, ιδιοκτησίας πλέον Κόσκο, υπογραμμίζεται η κατευθυντήρια ευρωπαϊκή γραμμή για επικράτηση των γαλλικών και γερμανικών ομίλων. Τα πλάνα με τους συνδικαλιστές συνδιαλέγονται φιλμικά με τις εικόνες της ιστορικής πρώτης ταινίας του 1895, των αδελφών Λυμιέρ στη Λυόν, Έξοδος από το εργοστάσιο. Επόμενος σταθμός το αυτοδιαχειριζόμενο, από το 2012, εργοστάσιο της ΒΙΟ.ΜΕ στη Θεσσαλονίκη, με την Σιαφλιάκη να υιοθετεί αυτοδιαχειριστικό μοντέλο και στην κινηματογράφηση, αφήνοντας την κάμερα στα χέρια των εργατών. Την αφήγηση της ιστορίας τους διαδέχονται πλάνα από συνελεύσεις και εκδηλώσεις με ομιλίες εργατών αντίστοιχων παρεμβάσεων στη Λατινική Αμερική. Ο ακτιβιστής μουσικός Μανού Τσάο, γκριζομάλλης πια, εμφανίζεται με την κιθάρα του να τραγουδάει αλληλέγγυος μαζί τους, έξω από το Υπουργείο Εργασίας στην Αθήνα.
Το δίωρο αυτό κινηματογραφικό δοκίμιο κλείνει με τους αγώνες των κατοίκων στις Σκουριές της Χαλκιδικής. Η αναγραφή της ρήσης του αναρχικού γεωγράφου Ελιζέ Ρεκλύς «Η γεωγραφία δεν είναι παρά η ιστορία στο χώρο, όπως η ιστορία είναι η γεωγραφία στο χρόνο» συνδέεται με την ασύλληπτου μεγέθους οικολογική καταστροφή, αλλά και το ζήτημα μιας διχασμένης κοινωνίας, υπό το βάρος της ανεργίας. Το ντοκιμαντέρ κλείνει με τις αγωνιστικές παρεμβάσεις στη Γαλλία, στην έμπρακτη αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων, ενάντια σε ένα παρανοϊκό σύστημα.
***
Το ιστορικό ντοκιμαντέρ Ο Αντιφασιστικός αγώνας στη Μέση Ανατολή, του Λεωνίδα Βαρδαρού, με φωτογραφία και μοντάζ του Ξενοφώντα Βαρδαρού, εστιάζει σε μια άγνωστη πτυχή της ιστορίας. Μέσα από τον εμπεριστατωμένο λόγο των ιστορικών Γιώργου Μαργαρίτη και Προκόπη Παπαστράτη, πλούσιο αρχειακό υλικό, αλλά και μαρτυρίες επιζώντων, ξεδιπλώνεται η ιστορία, με αφετηρία το μεγάλο προσφυγικό κύμα 1941-1943 χιλιάδων Ελλήνων, προς τα παράλια της Τουρκίας. Μεγάλο μέρος τους στελέχωσε τις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις στην Αίγυπτο, την εποχή της ανασυγκρότησης της ελληνικής κυβέρνησης εκτός χώρας, μετά τη γερμανική εισβολή, με Πρωθυπουργό τον Εμμανουήλ Τσουδερό, ανάμεσα σε αστούς, τραπεζίτες και μεταξικούς υπουργούς. Από τη μια οι φασίστες του Τσολάκογλου, με τους αρχηγούς του Αλβανικού μετώπου, ήθελαν στρατό στα πρότυπα του ναζιστικού ιδεώδους, από την άλλη, εργάτες αντιφασίστες επεδίωκαν εκδημοκρατισμό του στρατού. Γέννημα αυτής της εκρηκτικής σύγκρουσης το κίνημα του Μάρτη του ’43 και η ΑΣΟ (Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση), ψυχή του αντιφασιστικού κινήματος που επιχείρησε να ενωθεί με δυνάμεις του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Μετά την αλλαγή ρότας του Σοβιετικού στρατού, οι Εγγλέζοι επιχειρούν να τους διαλύσουν, φοβούμενοι την ενίσχυση του Δημοκρατικού Στρατού, οπότε διορίζουν πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου, προετοιμάζοντας το έδαφος για το σκηνικό του εμφυλίου.
Οι μαρτυρίες των επιζώντων Ικαριωτών, για εξαθλίωση, ασιτία και κακουχίες του ταξιδιού το ’40, ανακαλούν εικόνες των σημερινών Σύριων προσφύγων. Συναρπαστικές πολεμικές αφηγήσεις μέσα από φωτογραφίες, αλλά και σπάνια κινηματογραφικά φιλμ αποκαλύπτουν ιστορικά γεγονότα, με αντιφασίστες να καταλαμβάνουν πλοία, για να συντρίψουν τους ναζί κατακτητές, αλλά και την παρέμβαση του ίδιου του Τσώρτσιλ και την εξέλιξη των Δεκεμβριανών.
Ικαριώτης μαρξιστής ο Βαρδαρός, κλείνοντας κάνει κριτική στην τότε ηγεσία του ΚΚΕ, που άφησε εκτεθειμένους στους Άγγλους συμμάχους τους αγωνιστές της Μέσης Ανατολής, υποτιμώντας ένα λαμπρό αντιφασιστικό κίνημα.
***
Με τη Βενεζουέλα σε κλοιό σκληρού μποϋκοτάζ, στο κυρίαρχο μιντιακό τοπίο επικρατεί το αφήγημα του τεχνητού δυσφημιστικού όρου «ανθρωπιστική κρίση, εξαιτίας του σοσιαλισμού», καλλιεργώντας στην κοινή γνώμη την αναγκαιότητα μιας ενδεχόμενης επέμβασης.
Ο πολιτικοποιημένος δημοσιογράφος και κινηματογραφιστής Άρης Χατζηστεφάνου ταξιδεύει στη χώρα του Μαδούρο, με ξεναγό έναν νεαρό ηθοποιό, για να καταγράψει καταστάσεις και απόψεις στο νέο ανεξάρτητο πολιτικό ντοκιμαντέρ Make the economy scream.
Ιστορικές αναφορές και επιχειρήματα από πολιτικούς και οικονομολόγους συνδυάζονται με εκτός κάδρου εύστοχα σχόλια του ίδιου και όψεις των πόλεων από ψηλά, σε ένα εντυπωσιακό μοντάζ, με επιμελημένη χιπ-χοπ μουσική επένδυση. Στίχοι για την πατρίδα που δεν ξεπουλιέται μαρτυρούν μια συνειδητή πολιτική αμφισβήτηση, ριζωμένη από τη Βενεζουέλα του Τσάβες.
Οι ελλείψεις σημαντικών προϊόντων δεν παρατηρούνται τυχαία πριν από εκλογές.
Χωρίζοντας την οθόνη στα δυο, ο Χατζηστεφάνου αντιπαραβάλλει εικόνες της Βενεζουέλας με εικόνες της Χιλής του ’73, παραμονές του πραξικοπήματος του Πινοσέτ. Με αποδεδειγμένη τη στήριξη στο πραξικόπημα ενάντια στον Τσάβες το 2002, οι ΗΠΑ επιχειρούν να επαναφέρουν την παλιά ρετσέτα ανατροπής κυβερνήσεων στη Λατινική Αμερική, επιβάλλοντας στη Βενεζουέλα τον δικό τους Γκουαϊδό, ως ηγέτη της Αντιπολίτευσης.
Στο ντοκιμαντέρ καταδεικνύεται ο πολλαπλασιασμός των παραγκουπόλεων στις παρυφές των μητροπόλεων σε όλη τη Λατινική Αμερική, με εργαλεία την καταστολή και την εξαθλίωση, ενώ επισημαίνονται σημάδια αυταρχισμού και στην Ευρώπη, με τη φυλάκιση των τεσσάρων Καταλανών πολιτικών που εκφράστηκαν υπέρ της ανεξαρτησίας.
Επιχειρώντας μια «από τα αριστερά» κριτική στον Πρόεδρο Μαδούρο, ο Χατζηστεφάνου καταλήγει πως η Βενεζουέλα δεν πάσχει εξαιτίας της σοσιαλιστικής οικονομικής πολιτικής, αλλά ακριβώς γιατί δεν την εφαρμόζει, υιοθετώντας φιλελεύθερες πολιτικές για την αντιστάθμιση πολύπλοκων οικονομικών ζητημάτων σχετικά με το κόστος παραγωγής του πετρελαίου, συγκριτικά με τη συναλλαγματική ισοτιμία.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
Αμέσως μετά την παγκόσμια πρεμιέρα στο ΦΝΘ, το Make the economy scream, του Άρη Χατζηστεφάνου, προβάλλεται από 7/3/2019 στην Αθήνα, αποκλειστικά στον κινηματογράφο Τριανόν.
