της Ελένης Καπετανάκη-Μπριασούλη*
Η πανδημία του κορωνοϊού, ένα δύσκολα προβλέψιμο και ισχυρό σοκ, αποκάλυψε τη διαφορετική ετοιμότητα και τις προκλήσεις διαχείρισης της, καθώς και πολλών αλληλένδετων ζητημάτων οικονομίας, περιβάλλοντος και υγείας, σε κάθε χώρα.
Μεταξύ των παραγόντων που διαφοροποιούν και ερμηνεύουν την ετοιμότητα και την «αποτελεσματικότητα» διαχείρισης είναι η «ποιότητα» των αποφάσεων του παρελθόντος αλλά και του παρόντος, για το παρόν και το μέλλον.
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε τη φρόνηση σαν την κατ’ εξοχήν διανοητική αρετή με καθοριστικό ρόλο στη λήψη πρακτικών αποφάσεων για τα «καθ’ έκαστα» –σε συγκεκριμένη περίπτωση, συνθήκες και διαθέσιμα μέσα, στη βάση συγκεκριμένων αξιών– στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο, με στόχο το καλό. Φρόνηση είναι η ικανότητα «προσαρμοσμένης κρίσης» για να επιλεγεί το πρακτέο, οι συγκεκριμένες πράξεις που υλοποιούν τη «μέση’ λύση» (αποφυγή άκρων), αφού σταθμιστούν εναλλακτικές επιλογές που έχουν διεξοδικά, επιστημονικά και τεχνικά, αναλυθεί.
Στον δημόσιο βίο, η φρόνηση παίρνει δύο μορφές, νομοθετική (γενικές ρυθμίσεις) και πολιτική (ειδικές περιπτώσεις διαχείρισης των «κοινών»).
Η φρόνηση, όπως όλες οι αρετές, καλλιεργείται με τη συνήθεια, επαναλαμβάνοντας «σωστές» πράξεις, γεννά άλλες αρετές, και αυξάνει με την εμπειρία. Φρόνιμοι γινόμαστε (αν θέλουμε) όσο γερνάμε!
Στη Δύση, μετά την Αναγέννηση, προκρίθηκε, και έκτοτε επιβλήθηκε, σαν «σωστό» μοντέλο παραγωγής γνώσης και λήψης αποφάσεων αυτό που στηρίζεται στην επιστήμη (ουδέτερη, ακριβής γνώση καθολικών, αμετάβλητων καταστάσεων) και την τέχνη/τεχνογνωσία (τεχνική γνώση μεταβλητών καταστάσεων), άλλες δύο διανοητικές αρετές, υποβαθμίζοντας τη φρόνηση. Όπως παρατηρεί ο Flyvbjerg (καθηγητής Πανεπιστημίου Οξφόρδης), η επιστήμη (science) και η τέχνη/τεχνογνωσία (art/craft/know-how) μεταφράζονται επίσημα σε άλλες γλώσσες ενώ η φρόνηση αποδίδεται προσεγγιστικά (applied wisdom, prudence).
Παρόλα ταύτα, η αξία της φρόνησης αναγνωρίστηκε και ευδοκιμεί στις επιστήμες και τις εφαρμογές λήψης αποφάσεων – Οργάνωση/Διοίκηση Επιχειρήσεων, Πολιτικές Επιστήμες, Περιβαλλοντική Διαχείριση, Χωρικό Σχεδιασμό. Ιδιαίτερη απήχηση έχει η φρονητική προσέγγιση (phronetic approach) στην κοινωνική έρευνα του Flyvbjerg, που τονίζει τις αξίες, τις σχέσεις εξουσίας και τις περιστάσεις, και αισιοδοξεί να υποστηρίξει «προσαρμοσμένες» αποφάσεις με έλλογη χρήση επιστήμης και τεχνικής/τεχνογνωσίας.
Η φρόνηση των αποφάσεων εξαρτάται από κρίσιμους, μεταβλητούς γενικά και ανά περίπτωση, παράγοντες: ποιοι αποφασίζουν, ποιες εναλλακτικές, με τι κριτήρια, με τι επιστημονικά και εμπειρικά δεδομένα, υπό ποιο θεσμικό πλαίσιο. Σε συνθήκες αβεβαιότητας, όπως της τωρινής πανδημίας, η ευθύνη για τις συνέπειες των αποφάσεων αυξάνεται εντείνοντας την κρισιμότητα τους.
Η φρόνηση των αποφάσεων εξαρτάται από κρίσιμους, μεταβλητούς γενικά και ανά περίπτωση, παράγοντες: ποιοι αποφασίζουν, ποιες εναλλακτικές, με τι κριτήρια, με τι επιστημονικά και εμπειρικά δεδομένα, υπό ποιο θεσμικό πλαίσιο. Σε συνθήκες αβεβαιότητας, όπως της τωρινής πανδημίας, η ευθύνη για τις συνέπειες των αποφάσεων αυξάνεται εντείνοντας την κρισιμότητα τους
Ένα γρήγορο τεστ (rapid test) φρόνησης για τις αποφάσεις που έχουν ληφθεί και λαμβάνονται σε ζητήματα οικονομίας, περιβάλλοντος και δημόσιας υγείας στη χώρα, προσφέρει κάποια πρώτα συμπεράσματα και προβληματισμούς για δράση.
Ποιοι – με ποια γνώση, εμπειρία και «φρονιμάδα» – ελάμβαναν/λαμβάνουν αποφάσεις για τον σχεδιασμό και τη διαχείριση αυτών των ζητημάτων; Εμπλέκονταν/εμπλέκονται ισότιμα όλοι οι ενδιαφερόμενοι ή μόνο κάποιοι επιλεγμένοι;
Ζητούμενο παραμένει η εκπροσώπηση και ισότιμη συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων στη λήψη αποφάσεων. Κυρίως ζητούνται «φρόνιμοι» διαχειριστές.
Εναλλακτικές επιλογές. Λαμβάνονταν/λαμβάνονται υπόψη στις διαβουλεύσεις περισσότερες από μια εναλλακτικές; Ιδιαίτερα όσες αφορούν το μέλλον, καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ή μακρο-οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών μεταβολών;
Επιτακτική παραμένει η ανάγκη συστηματικής εξέτασης πολλών εναλλακτικών και όχι μόνο της «αγαπημένης»… Ο καλοπροαίρετος συγκερασμός διαφορετικών απόψεων και μέσων συνήθως παράγει καλύτερες λύσεις.
Κριτήρια. Με τι κριτήρια γινόταν/γίνεται η εκτίμηση και αξιολόγηση των εναλλακτικών; Εκτιμήθηκε/εκτιμάται το κόστος ευκαιρίας της καθεμιάς; Πως οριζόταν/ορίζεται το κοινό καλό, με ποια κριτήρια; Περιλάμβαναν/περιλαμβάνουν παραμέτρους που η επιστημονική κοινότητα θεωρεί σημαντικές για την εξασφάλιση κοινωνικο-οικολογικής ανθεκτικότητας και αντοχής σε κρίσεις όπως η διατήρηση και εξασφάλιση αποθεμάτων υγιούς φυσικού, οικονομικού και κοινωνικού κεφαλαίου, η ποικιλία ευκαιριών/επιλογών, η συνδεσιμότητα;
Πως σταθμίστηκαν/σταθμίζονται τα κριτήρια επιλογής/εφαρμογής της τελικής λύσης;
Απαιτείται επιτακτικά να συμπληρωθούν τα στενά οικονομικά κριτήρια με όλα τα παραπάνω και να αλλάξουν οι προτεραιότητες, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο.
Δεδομένα. Με τι επιστημονικά και εμπειρικά δεδομένα καταρτίστηκαν/καταρτίζονται και αξιολογήθηκαν/αξιολογούνται οι εναλλακτικές και παρακολουθείται η εφαρμογή της επιλεγμένης λύσης; Υπήρχαν/υπάρχουν οργανωμένες, ενημερωμένες και «ανοιχτές» βάσεις αξιόπιστων οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών δεδομένων;
Η Αχίλλειος πτέρνα των περισσότερων διαβουλεύσεων είναι η μεροληπτική και επιλεκτική χρήση δεδομένων με πρόσχημα την έλλειψη τους και τη στενότητα χρόνου. Διασφαλίζοντας την προσβασιμότητα, η προοδευτική ανάπτυξη χωρικών και άλλων βάσεων δεδομένων δεν προσφέρει άλλες δικαιολογίες.
Θεσμικό πλαίσιο. Υπήρχε/υπάρχει το κατάλληλο πλαίσιο, τηρήθηκε/τηρείται κατά την εφαρμογή;
Είναι επιτακτική ανάγκη να αντιμετωπιστούν τα πάμπολλα κενά, οι δομικές και λειτουργικές στρεβλώσεις και να προστατευθούν τυχόν κατάλληλα θεσμικά/νομικά πλαίσια από τον κίνδυνο «προσαρμογής» τους στην «αγαπημένη» ή/και ήδη εφαρμοσμένη λύση. Κραυγαλέα παραδείγματα, η εκ των υστέρων έγκριση ΜΠΕ μεγάλων έργων και τα Χωροταξικά Σχέδια Τουρισμού και ΑΠΕ.
Πολλά ενδιαφέροντα εναλλακτικά μοντέλα σχεδιασμού και διαχείρισης ζητημάτων οικονομίας, περιβάλλοντος και υγείας στην μετά-τον-κορωνοϊό εποχή έχουν προταθεί. Για να πετύχουν, και όχι να τύχουν, απαιτείται άλλος τρόπος λήψης αποφάσεων…
Ζητείται επειγόντως rapid test φρόνησης…
*Η Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, [email protected]
