του Θανάση Μουσόπουλου*
Το έργο του Σικελιανού, όπως αναφέραμε, χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες: Ποίηση, Θέατρο, Πεζός Λόγος. Στο σύμπαν του έργου του βρίσκουμε μια κοινή ματιά και στόχευση. Ο Κ. Θ. Δημαράς, στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σημειώνει:
«Ο ενιαίος ελληνισμός παίρνει ένα νόημα μυστικό και σμίγει με τον μύθο του ανθρώπου. Οι μορφές της θρησκείας, της ιστορίας και της μυθολογίας γίνονται σύμβολα καθολικά. Κι όπως ενώνει τις θρησκευτικές παραδόσεις σε μία, κι όπως εξαίρει το νόημα του ανθρώπου, έτσι ισορροπούν εδώ το επικό και το λυρικό στοιχείο, το μουσικό και το πλαστικό».
Μέσα από αποσπάσματα του Σικελιανού θα γευθούμε το ρυθμό και τον κόσμο του.
Γυρισμός
Ὕπνος ἱερός, λιονταρίσιος, / τοῦ γυρισμοῦ, στὴ μεγάλη
τῆς ἀμμουδιᾶς ἁπλωσιά. / Στὴν καρδιά μου
τὰ βλέφαρά μου κλεισμένα·/ καὶ λάμπει, ὡσὰν ἥλιος, βαθιά μου…/ Βοὴ τοῦ πελάου πλημμυρίζει / τὶς φλέβες μου·
[…] Μιὰ βοὴ φτάνει ἀπόμακρα· / καὶ ἄξαφνα,
σὰν πανὶ τὸ σκαρμὸ ποὺ ἔχει φύγει, / χτυπάει· εἶν᾿ ὁ ἀγέρας ποὺ σίμωσε, / εἶν᾿ ὁ ἥλιος ποὺ δεῖ μπρὸς στὰ μάτια μου
– καὶ ὁ ἁγνὸς ὄχι ξένα τὰ βλέφαρα / στὴν ὑπέρλευκην ὄψη του ἀνοίγει / Πετιῶμαι ἀπάνω. Ἡ ἀλαφρότη μου
εἶναι ἴσια με τὴ δύναμή μου./ Λάμπει τὸ μέτωπό μου ὁλόδροσο, / στὸ βασίλεμα σειέται ἀνοιξάτικο
βαθιὰ τὸ κορμί μου / Βλέπω γύρα. Τὸ Ἰόνιο,
καὶ ἡ ἐλεύτερη γῆ μου!
Πολύ χαρακτηριστικά ο Κώστας Στεργιόπουλος τονίζει τη μεγαλόφωνη ποίηση του Σικελιανού: «Είναι αποτέλεσμα και μιας βιολογικά πλατιάς ανάσας, ενός ισχυρού μέταλλου φωνής, της ισχυρότερης απ’ όσες ακούστηκαν ως τώρα στην ποίησή μας». Το ίδιο διαπιστώνουμε και στο θέατρό του.
Το πρώτο θεατρικό του έργο είναι «Ο Διθύραμβος του Ρόδου» (γράφτηκε και εκδόθηκε το 1932 και παρουσιάστηκε τον επόμενο χρόνο στο Φιλοπάππου). Πρωταγωνιστεί ο Ορφέας, απηχεί την Ορφική και Διονυσιακή θεολογία, ενώ σχετίζεται με τη Δελφική Ιδέα του Σικελιανού.
Λίγοι στίχοι, με τον Ορφέα, στην κορυφή του Παγγαίου:
Ορφέας
Και τώρα πάλι εγώ θα να τ’ ανοίξω. / Τι άλλος κανείς, το ξέρετε, δεν πρέπει / του Μυστηρίου τα λόγια να τ’ αγγίξει
στα χείλη του όσο ζω… Εγώ και πάλι, / στερνή φορά, βαθιά Σας θα ξυπνήσω, /πριν χωριστώ από Σας, την τέλεια Μνήμη.
[…] Έτσι είπα· και βοηθούσεν ο παλμός μου
και της ψυχής το σκίρτημα, το Λόγο […]
Κι άργειε η απόκριση να ’ρθει… Μα αιφνίδια / αυτός που ’χε τα βλέφαρα κλεισμένα, / ανοίγοντάς τα, με φωνή που ερχόταν
απ’ άλλο κόσμο, κι όμως κύλησε όμοια / με μια βροντή, αποκρίθη: «Στην Ελλάδα!» / Και τα γκρεμά, οι πλαγιές, τα κορφοβούνια, / σα στήθη που ανασαίνοντας πλαταίνουν,
θαρρέψαμε αντηχήσαν: «Στην Ελλάδα!»
Και τότε πια μας τύλιξε ο Παιάνας, / μας γέμισε ο Παιάνας, μας επήρε / στα διάπλατά του τα φτερά ο Παιάνας! / «Το Ρόδο», όλοι, «το Ρόδο στην Ελλάδα!» / φωνάξαμε, κι ορμήσαμε. Κι ω, πόσοι / μας έχουν σμίξει από τότε αγώνες!
***
Κυρίαρχο θέμα στον Πεζό Λόγο του Άγγελου Σικελιανού αποτελεί η Δελφική Ιδέα. Οφείλουμε να δούμε πώς εισπράττουμε τη σκέψη και τα οράματά του σήμερα.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τον Ίκαρο ο τόμος «Η Δελφική Προσπάθεια» με κείμενα του Άγγελου Σικελιανού – Ανθολόγηση και Πρόλογος: David Connolly. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε:
«Το όραμα του Σικελιανού για μια νέα παγκόσμια τάξη βασισμένη σε πανάρχαιες πνευματικές αρχές επηρέασε ολόκληρο το λογοτεχνικό έργο του. Και όπως κάθε πραγματικός οραματιστής, είχε συγκεκριμένες και πρακτικές προτάσεις τις οποίες κατέθεσε στα γραπτά του. Το όραμά του προέκυψε ως απάντηση στα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα και τις ιστορικές συγκρούσεις της εποχής του. Ένιωσε πιεστική την ανάγκη για μια πνευματική αναγέννηση της ανθρωπότητας και στον συγκεκριμένο στόχο έδωσε το όνομα «Δελφική Προσπάθεια». Αυτός ο τόμος περιλαμβάνει μια επιλογή των σχετικών κειμένων του.
Ο Σικελιανός θεωρούσε τους Δελφούς ιδανικό κέντρο για μια πνευματική συμμαχία μεταξύ λαών και ομοϊδεατών ανθρώπων, γιατί είχαν υπάρξει πνευματικό κέντρο του αρχαίου κόσμου και ήταν η έδρα της Αμφικτιονίας, γεγονός που τους καθιστούσε προφανή επιλογή για τη νέα παγκόσμια πνευματική αμφικτιονία που οραματιζόταν. Γι’ αυτό, λοιπόν, διοργάνωσε τις Δελφικές Εορτές του 1927 και του 1930, ο πραγματικός σκοπός των οποίων ήταν να συγκεντρώσουν πνευματικούς πρεσβευτές από όλα τα έθνη και να αναδείξουν τα βαθύτερα κίνητρα πίσω από τη Δελφική Προσπάθεια.
Εκείνα τα κείμενα του Σικελιανού και το όραμά του παραμένουν επίκαιρα σήμερα. Δεν έχει υπάρξει ποτέ άλλοτε μεγαλύτερη ανάγκη για μια Παγκόσμια Κοινωνία Εθνών, εδραιωμένη στο πνεύμα, στην οποία κάθε έθνος και κάθε άτομο, καθοδηγούμενα από μια φωτισμένη συνείδηση, θα παίζουν έναν επιβεβλημένο ρόλο».
Με συγκινεί ιδιαίτερα η αναζωπύρωση της Δελφικής Ιδέας. Η Ανθούλα Δανιήλ (Διάστιχο, 26 Ιουλίου 2023) γράφει:
«Να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα, ζητούσε ο Γιώργος Σεφέρης, για να δούμε τις αμυγδαλιές ν’ ανθίζουν, τα μάρμαρα να λάμπουν, τη θάλασσα να κυματίζει, μεταπλάθοντας την πληθωρική πρόσκληση του Άγγελου Σικελιανού: «Ελάτε, λοιπόν, αδελφοί μου εν Πνεύματι, και βοηθήστε με… ν’ απολυτρώσουμε την ανθρωπότητα απ’ αυτή τη δεύτερη, απ’ αυτή την τρίτη και την τέταρτη μνήμη, που από σκαλί σ’ άλλο σκαλί έχει χαμηλώσει το μυαλό της χαμηλότερα απ’ όλων των ζώων, και βοηθήστε με να την κάνουμε να ξαναποκτήσει τη μεγάλη μνήμη των Μουσών, τη Μνήμη-Θεό μες στον εαυτό της». Έτσι, εκατό χρόνια πριν, ο μέγας βάρδος και θεός ο ίδιος οραματίστηκε τις Δελφικές Εορτές, όχι σαν αφορμή για μερικές παραστάσεις και αγωνίσματα, αλλά ως «Εγκαίνια μόνο κάποιας πράξης πιο παλιάς πνευματικής, που θ’ αναπτύσσονταν συμμετρικά και οργανικά τριγύρα από τις πνευματικές αρχές που ως πνευματική προσπάθεια περιέχουν».
Ο φιλέλληνας Κόνολι, εξάλλου, επισημαίνει στον Πρόλογό του την «ευρύτητα του οράματος», «τη βαθιά του γνώση για την παγκόσμια λογοτεχνία», «τα κοινωνικά κινήματα της εποχής του», τους αρχαίους πολιτισμούς, τον αρχαιοελληνικό και ειδικά τον Ορφισμό, που θεωρούσε ως «συνθετότερη και αγνότερη πνευματική ορθοδοξία του Γένους». Πάνω σ’ αυτή στήριξε τη Δελφική του Προσπάθεια και αυτήν θεώρησε ως λύση στα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου».
***
«Μπροστάρηδες είναι οι Ποιητές κι αλίμονό τους αν δεν είναι», διακηρύσσει ο Άγγελος Σικελιανός.
Και το παλεύει μια ζωή.
Και στον αέναο Αλαφροΐσκιωτο το αιώνιο μήνυμα:
Πώς θα χυθεί ο ελεύτερος
ηχός στο νέο τραγούδι
αν δεν του δίνει η λαύρα σου
της νιότης το μεδούλι;
Ο Νίκος Καζαντζάκης θα μας συνοδεύσει στον επόμενο περίπατο…
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
