«ακριβώς επειδή χάθηκαν κι αναγκάστηκαν
να υποστούν μεταμορφώσεις στην προσπάθειά τους
να επιστρέψουν σ’ ένα ξεχασμένο σημείο πέρα στα χωράφια»
John Ashbery
του Κώστα Μελά*
Τα ευρωπαϊκά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα που βρέθηκαν στην κυβέρνηση τη δεκαετία του 1990 (1), δεν κατέφυγαν σε παραδοσιακές σοσιαλδημοκρατικές πολιτικές (2) οι οποίες στηρίζονταν σε εκδοχές της κεϋνσιανής προβληματικής (3). Στόχος τους ήταν, σε γενικές γραμμές, η πολιτική παρέμβαση για τη διόρθωση των αποτυχιών της αγοράς και την ενίσχυση της οικονομίας μέσω του δημόσιου αγαθού της οικονομικής μεγέθυνσης και της θεσμικής ανάπτυξης.
Η ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ λειτούργησε ως η ενδιάμεση λύση μεταξύ του μαρξισμού (σχεδιασμός της οικονομίας) και φιλελευθερισμού (απόλυτη λειτουργία της αγοράς). Μάλιστα έχει υποστηριχθεί ότι η σοσιαλδημοκρατία ήταν κάτι περισσότερο από ένα σύνολο πολιτικών, ή ένας συμβιβασμός μεταξύ του μαρξισμού και του φιλελευθερισμού· ήταν από μόνη της μια ιδεολογία βάση της οποίας ήταν η αποτροπή της λεηλασίας της κοινωνίας από την αγορά (4). Στο αντιθετικό δίπολο αγορά ή δημοκρατία, οι παραδοσιακές σοσιαλδημοκρατικές πολιτικές απαντούσαν: δημοκρατία. Ανεξαρτήτως των δυσκολιών, των λαθών ή των σκοπιμοτήτων.
Αντιθέτως, οι Ευρωπαίοι σοσιαλδημοκράτες πολιτικοί που ήλθαν στην εξουσία τη δεκαετία του 1990 ανάφεραν ρητά και απερίφραστα ότι οι πολιτικές του παρελθόντος δεν έχουν θέση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η οποία επιβάλλει σαφείς εξωτερικούς περιορισμούς (5). Υιοθετήθηκε απερίφραστα η άποψη ότι η οικονομία αποφασίζει εν τέλει για το μέλλον των λαών. Η πολιτική πρέπει να προσαρμοσθεί.
Την περίοδο αυτή θεσμοθετήθηκε, με βάση τις συνθήκες του Μάαστριχτ και του Άμστερνταμ, ολόκληρο το ρυθμιστικό πλαίσιο λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.). Στο πλαίσιο αυτό ενσωματώθηκαν, αναφορικά με την οικονομία, η λογική και οι αποφάνσεις που προκύπτουν από το νεοκλασικό οικονομικό υπόδειγμα στη σύγχρονη εκδοχή τους –Μονεταρισμός, Νέα Κλασική Μακροοικονομία, Νέα Συναίνεση– συν επιπλέον οι νεοφιλελεύθερες απόψεις περί ιδιωτικοποιήσεων των πάντων, μείωση μέχρι εξαφάνισης της κρατικής παρέμβασης και επιπλέον παραχώρηση της νομισματικής πολιτικής σε μια Ανεξάρτητη Κεντρική Τράπεζα (6).
Αλλά και στο κοινωνικό επίπεδο οι πολιτικές επιλογές των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων ακολούθησαν βήμα-βήμα όλες τις αποφάνσεις που προκύπτανε από την υιοθέτηση του κυρίαρχου νεοκλασικού οικονομικού υποδείγματος, και των αντιλήψεων της Νέας Δεξιάς τη δεκαετία του 1980, στην οποία πρωτοστάτησαν ο Ρέηγκαν και η Θάτσερ που υποστήριξαν ότι το κράτος πρόνοιας αρνείται την ατομική ευθύνη, καταπνίγει τη δημιουργικότητα και περιορίζει την αποδοτικότητα.
Εγκαινιάστηκε έτσι μια περίοδος εξαέρωσης των κοινωνικών δικαιωμάτων, απαρτίωσης του «κράτους πρόνοιας», αύξησης των ανισοτήτων με πρωτεργάτες τις σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις της Βρετανίας (Μπλερ), Γερμανίας (Σρέντερ), Ιταλίας (Ντ’ Αλέμα), Γαλλίας (Μιτεράν, Ολάντ) και Ελλάδας (Σημίτης, Γ. Παπανδρέου, Βενιζέλος). Οι αυξανόμενες ανισότητες της αγοράς δε μειώνονται από κάποια σοβαρή αναδιανεμητική πολιτική. Υιοθετήθηκε η βασική άποψη της Νέας Δεξιάς η οποία συνίσταται στο να κατηγορούνται, εμμονικά οι μειονεκτούντες, ότι είναι οι ίδιοι υπεύθυνοι για τις συμφορές τους (ανάξιοι φτωχοί που επιζητούν δημόσιες επιδοτήσεις για τον ανεύθυνο τρόπο ζωής τους).
Επίσης τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα πρωτοστάτησαν στην υιοθέτηση και στην ακραία υποστήριξη όλων των πολιτιστικών προτύπων της μεταμοντέρνας μετανεωτερικότητας (7), με κύριο μοτίβο την αυτοπραγμάτωση του εαυτού με μοναδικό κριτήριο… τον εαυτό.
Πρωτεργάτες στην πλήρη εγκατάσταση της νεοφιλελεύθερης μετάλλαξης ήταν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα που ήλθαν στην εξουσία μετά το 1990 και συνεχίζουν να έχουν τις ίδιες απόψεις μέχρι πρόσφατα
Σ’ ΟΛΟΚΛΗΡΗ αυτή την περίοδο τίποτε δεν διέκρινε πλέον με σαφήνεια τη σοσιαλδημοκρατία από τη δεξιά, τουλάχιστον ως προς τις υπέρτατες αρχές, τις οποίες επικαλούνται τα δύο ρεύματα για να δικαιολογήσουν τις πολιτικές πεποιθήσεις τους, οι οποίες υποστηρίζουν το ίδιο πλαίσιο θεμελιωδών ελευθεριών. Το μόνο που είχε μείνει στη σοσιαλδημοκρατία ήταν η επιδίωξη έγερσης υποψιών ως προς την ειλικρίνεια των πολιτικών της «αντιπάλων». Όπως εξελίχθηκαν τα γεγονότα το μόνο που μπορούσε να γίνει ήταν η συνεχής προσπάθεια αναδιοργάνωσης των κομματικών μηχανισμών, αλλά χωρίς καμία διαφορετική άποψη στους πολίτες. Αυτές οι εξελίξεις οδήγησαν τους πολίτες να συνεχίσουν να προσανατολίζονται στο πολιτικό πεδίο, όπως προσανατολίζονται στο τηλεοπτικό πεδίο: άλλοτε αποβάλλουν τον αδύναμο κρίκο, και άλλοτε θα αποφασίζουν στην τύχη κάνοντας zapping. Οι συχνές πολιτικές εναλλαγές που προέκυψαν ήταν τυχαίες όσο η επιλογή ενός ψυχαγωγικού προγράμματος. Σε κάθε εκλογική αναμέτρηση επιτρέπονταν τα πάντα – αρκεί να αλλάζει η εκάστοτε ηγεσία. Τα επιχειρήματα περιορίζονταν στο αν ο ένας υποψήφιος είναι νέος και χαμογελαστός, ενώ ο άλλος πραγματικά ή υποθετικά γερασμένος (8).
Συνοπτικά και χωρίς πολλά λόγια μπορούμε να συμπεράνουμε τα ακόλουθα: «Ό,τι ονομάσθηκε, εδώ και τρεις δεκαετίες, στον δυτικό κόσμο πολιτικός εξορθολογισμός ή συναίνεση είναι το απόσταγμα της νεοφιλελεύθερης μετάλλαξης της πολιτικής δράσης σε παρέγχυμα της κερδοσκοπικής δραστηριότητας υπερεθνικών συμμαχιών και πανίσχυρων ομάδων πελατειακών διασυνδέσεων. Προϋποθέτει δε τη ριζική αραίωση του Πολιτικού, δηλαδή των αποστρακισμό των κρίσιμων πολιτικών διακυβευμάτων. Με ιδεολογικό όχημα τον τεχνοοικονομικό ντετερμινισμό οι άρχουσες ελίτ πέτυχαν μια εντυπωσιακή ομοιομορφία της κοινής γνώμης, η οποία αποδέχεται ως “μονόδρομο” ή ακόμα και “πεπρωμένο”, με την έννοια της ιστορικής αναγκαιότητας, όσα δεν είναι παρά ταξική πολιτική, παρενδεδυμένη σε τεχνοδιαχειριστικό δόγμα» (9).
Δυστυχώς πρωτεργάτες στην πλήρη εγκατάσταση της νεοφιλελεύθερης μετάλλαξης ήταν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα που ήλθαν στην εξουσία μετά το 1990 και συνεχίζουν να έχουν τις ίδιες απόψεις μέχρι πρόσφατα.
Περιμένουμε, λοιπόν, τώρα την επιστροφή της σοσιαλδημοκρατίας… και αν αυτή έρθει, σε τι θα συνίσταται αυτή η επιστροφή;
* Ο Κώστας Μελάς είναι οικονομολόγος και πανεπιστημιακός
Υποσημειώσεις
1) Τη δεκαετία 1980 οι περισσότερες κυβερνήσεις της Δυτικής Ευρώπης ήταν κεντροδεξιές Ως το τέλος της δεκαετίας του 1990, 13 από τα 15 κράτη-μέλη της ΕΕ είχαν σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις. Συγχρόνως και στις ΗΠΑ είχαμε την εκλογή στην προεδρία του Bill Clinton.
2) Κ. Μελάς, Ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία : από την Πολιτική στη Νεοφιλελεύθερη διαχείριση, Περιοδικό Μηνιαία Επιθεώρηση, Νο 27, Μάρτιος 2007. Δες και: https://www.kostasmelas.gr/2011/01/blog-post_31-12/
3) Για τα ρεύματα σκέψης που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της κεϋνσιανής προβληματικής δες: Κ. Μελάς, Τζον. Μ. Κέινς , Μια απαραίτητη επαναφορά, Εκδόσεις ΑΑ. Λιβάνη, 2019
4) Sheri Berman, The Primary of Politics. Social Democracy and the Making of Europe’s Twentieth Century, Cambridge University Press, 2006.
5) MarkBlyth, η σοσιαλδημοκρατία και η πολιτική καρτελοποίηση, Περιοδικό Μηνιαία Επιθεώρηση, Νο 27, Μάρτιος 2007
6) Κ. Μελάς, Η «φιλοσοφία» της οικονομικής πολιτικής των «ευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων» διαφέρει από τη νεοκλασική προσέγγιση; MonthlyReview. gr, Μάρτιος 2007.Δες: https://www.kostasmelas.gr/meletes/i-filosofia-tis-oikonomikis-politikis-ton-eyropaikon-sosialdimokratikon-kommaton-diaferei-apo-ti-neoklasiki-proseggisi/
7) Κ. Μελάς-Γ. Παπαμιχαήλ, Το ανυπόφορο βουητό του κενού, Εκδόσεις Αγγελάκη, 2017. Ειδικά το πρώτο μέρος.
8) A. Renaut, Τι είναι δίκαιη πολιτική; Εκδόσεις Πόλις, 2006, σ.16-17
9) Α. Μεταξόπουλος, Αυτοσυντήρηση, Πόλεμος, Πολιτική, Εκδόσεις ΑΑ. Λιβάνη, 2005, σ. 483.
