του Θανάση Μουσόπουλου*
Ο Λίνος Πολίτης στη συνοπτική «Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας» (1969) γράφει για τον Παντελή Πρεβελάκη: «Ο νεότερος από τους πεζογράφους της γενιάς του ’30 είναι ο Παντελής Πρεβελάκης. Στο “Χρονικό μιας πολιτείας” (1938) παρουσίασε με σπάνια ευαισθησία την ιστορία της γενέθλιας πόλης του, του Ρεθύμνου, γύρω στα 1940 δοκιμάζεται σε τολμηρούς πειραματισμούς στην ποίηση, μετά τον πόλεμο, με την τριλογία του “Κρητικού”, σε μια πλατιά σύνθεση, έδωσε το ιστορικό πλαίσιο της Κρήτης στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα και τους αγώνες του νησιού για την ελευθερία. Ο Πρεβελάκης είναι συνειδητός λογοτέχνης, με ιδιαίτερη φροντίδα για το ύφος και τη γλώσσα, που είναι πάντα ζωηρά χρωματισμένη, με πολλά στοιχεία “παλαιϊκά” και λαϊκά, όχι πάντα χωρίς κάποια εκζήτηση» (σελ. 76).
Ο Παντελής Πρεβελάκης είναι ένας πολυσχιδής δημιουργός. Στον πολύ σημαντικό αναλυτικό τόμο της «Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», έκδοση ΜΙΕΤ του 1978, ο Λίνος Πολίτης, εκτός από τη λεπτομερή αναφορά στο ποιητικό και πεζογραφικό του έργο, καταλήγει: «Στον Πρεβελάκη χρωστούμε αξιόλογες εργασίες στον τομέα της ιστορίας της τέχνης και ακόμη τον πιο έγκυρο σχολιασμό για τη ζωή και το έργο του Καζαντζάκη» (σελ. 318). «Με επιτυχία ασχολήθηκε με το θέατρο […] Ο Πρεβελάκης μας έδωσε και μερικές ποιητικές μεταφράσεις έργων του παγκόσμιου δραματολογίου» (σελ. 327-8).
***
Επειδή είναι ποικίλο και τεράστιο το έργο του Πρεβελάκη, προτίμησα να παρουσιάσω την «Ανθολογία από το έργο του Παντελή Πρεβελάκη», Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ. 444, που επιμελήθηκε ο Κώστας Μπουρναζάκης, βαθύς γνώστης του έργου του Παντελή Πρεβελάκη. Δανειζόμαστε στοιχεία από ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ:
«Σε μιαν ιδιαίτερα φροντισμένη, και τυπογραφικά, έκδοση ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα της συνολικής γνωριμίας με το έργο του μεγάλου Κρητικού συγγραφέα. (Ας σημειωθεί ότι είναι η πρώτη φορά στα νεοελληνικά γράμματα που παρουσιάζονται σε μια ανθολογία όλες οι δημιουργικές όψεις ενός συγγραφέα και όχι μια μεμονωμένη πλευρά του έργου του. Και κατά τούτο η παρούσα έκδοση αποτελεί μια μοναδική και νέα εργασία στα γράμματά μας).
Στην “Ανθολογία από το έργο του Παντελή Πρεβελάκη” (2010) δίδεται η συνολική εικόνα της δημιουργικής του πορείας, έτσι παρουσιάζεται: α) ως πεζογράφος –ανθολογούνται σελίδες και των έντεκα πεζογραφημάτων του Πρεβελάκη, από το “Χρονικό μιας πολιτείας” (1938) ώς την “Αντίστροφη μέτρηση” (1974)–, β) ως ομιλητής –με εκτενή τμήματα των εξαιρετικά σημαντικών ομιλιών του, από το “Μνημόσυνο στους Ήρωες και μάρτυρες του μεγάλου σηκωμού του 1866” (1966) ώς την τελευταία ομιλία του “Σχόλιο στη μυθιστορία O Κρητικός”–, γ) ως μελετητής-δοκιμιογράφος –με κεφάλαια από τη σπουδαιότερη μελέτη που έχει γραφεί για τον Ν. Καζαντζάκη, “Ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας” (1958) ως την πραγματεία του “Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος”–, δ) ως ποιητής –ανθολογούνται ποιήματα από τις πρώτες συλλογές του, “Η γυμνή ποίηση” (1939) και “Η πιο γυμνή ποίηση” (1941) ως τον “Νέο Ερωτόκριτο” (1985)–, ε) ως δραματουργός –με μεγάλα τμήματα από τα σπουδαία θεατρικά έργα του “Το ιερό σφάγιο” (1952), “Ο Λάζαρος” (1954), “Τα χέρια του ζωντανού Θεού” (1955)–, στ) ως μεταφραστής –από το χορικό της “Μήδειας” του Ευριπίδη, που έγινε πασίγνωστο στη μετάφραση του Πρεβελάκη και με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι στον “Μεγάλο Ερωτικό”: “Έρωτα εσύ με περισσή / όταν λαβώνεις δύναμη…”, ώς τις εντελώς άγνωστες ώς σήμερα μεταφράσεις, του Βαλερύ, μεγάλων Ισπανών ποιητών (του Θερνούδα, του Γκιλιέν), Δανών ποιητών, και ενός εξαιρετικού διηγήματος του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, που ο Πρεβελάκης είχε δημοσιεύσει τη δεκαετία του 1970 με ψευδώνυμο, και επίσης μεταφρασμένο τμήμα από ένα σπουδαίο θεατρικό έργο του Κλωντέλ–, ως ιστορικός της τέχνης –παρουσιάζεται ολόκληρο το εντελώς άγνωστο κείμενό του “Περί χαρακτικής” (1938), κεφάλαια από την πραγματεία “Ο Γκρέκο στη Ρώμη (1941)”, και επίσης από το μνημειώδες έργο του “Αρχαία θέματα στην ιταλική ζωγραφική της αναγέννησης”, από το οποίο αναδημοσιεύονται οι τεχνοϊστορικές αναλύσεις του για τη “Δελφική Σίβυλλα” του Μιχαήλ Αγγέλου και τον “Θρίαμβο του Διονύσου και της Αριάδνης” του Ανίμπαλε Καρράτσι, με ολοσέλιδες απεικονίσεις των έργων αυτών–, ως Επιστολογράφος –με άγνωστα και ανέκδοτα γράμματα του Π. Πρεβελάκη στους Άγγελο Σικελιανό, Ν. Καζαντζάκη, Στυλ. Αλεξίου, Γ. Θεοτοκά, Γιώργη Μανουσάκη–.
Ο Κώστας Μπουρναζάκης προλογίζει κάθε ενότητα με διευκρινιστικά κι ερμηνευτικά κείμενα. Δημοσιεύει επίσης μια “Χρονογραφία” της ζωής και του έργου του Πρεβελάκη, καθώς και μια πληρέστατη “Βιβλιογραφία” του Κρητικού συγγραφέα.
Η έκδοση αυτή συμπληρώνεται με 27 άγνωστες και ανέκδοτες φωτογραφίες του Π. Πρεβελάκη […] Μοναδικά ντοκουμέντα όλης της πορείας του μεγάλου συγγραφέα».
***
Κλείνουμε με ένα μικρό απόσπασμα από το τρίτο βιβλίο της μυθιστορηματικής τριλογίας του Παντελή Πρεβελάκη «O Κρητικός» (αποτελείται από τα μέρη: Το δέντρο, Η πρώτη λευτεριά και Η Πολιτεία). Μας μεταφέρει στα κρίσιμα ιστορικά γεγονότα της Κρητικής Πολιτείας και στους αγώνες του Ελευθέριου Βενιζέλου και των Κρητικών για την απελευθέρωση του νησιού τους. Στο συγκεκριμένο τμήμα παρακολουθούμε τον μεγάλο Kρητικό πολιτικό να απευθύνεται στους συντρόφους του, λίγο πριν αναχωρήσει για την Αθήνα:
«O Βενιζέλος σηκώθηκε απ’ την καρέκλα του, κι αυτοί σκουπίζαν ακόμα τα μουστάκια τους.
– Yγεία να ’χετε, αδερφοί μου και συντρόφοι!… Αύριο βράδυ, σε μια πλατεία της Αθήνας, θα μιλώ στον ελληνικό λαό για τις αφορμές που αδικοπάσχει και για την αρχή της σωτηρίας του. Η Επανάσταση του περασμένου Αυγούστου έδωσε κιόλας στους πολίτες το δικαίωμα να κρίνουν άφοβα τους κυβερνήτες και να γυρεύουν εκείνους που θα σώσουνε τον τόπο. Oι καινούριοι άντρες που θα πάρουνε στα χέρια τους την εξουσία έχουν μπροστά τους έργο δύσκολο και πολύμορφο. Ποιο είναι το πρόγραμμά τους και τι ευαγγελίζουνται, θα το μάθετε καταλεπτώς αύριο μεθαύριο, μαζί με τους άλλους Έλληνες. Αλλά σήμερα σας ανήκει να ’κούσετε από το στόμα μου, σε τούτη την αγάπη, ποιες είναι οι αρχές μου και ποιος ο τελικός σκοπός μου.
Oι αρχές που ορίζουνε την πολιτεία μου είναι πως ο πολιτικός πρέπει να ’χει το δημόσιο συμφέρο κριτή για την κάθε πράξη του, και πως σ’ αυτό οφείλει να υποτάζει πρόθυμα και το κομματικό και το προσωπικό του το συμφέρο. O πολιτικός έχει χρέος να λέει πάντα αδείλιαστα τη γνώμη του, και ποτέ να μην τήνε νοθεύει για να γίνει αρεστός στους πάνω ή στους κάτω. Την εξουσία πρέπει να τη βλέπει όχι σαν σκοπό, παρά σαν μέσο για να πετύχει άλλο υψηλότερο σκοπό, και ποτέ να μην τήνε ξετρέχει, ανίσως χρειάζεται για τούτο ν’ απαρνηθεί καμιά από τις γνώμες του. Oφείλει συνάμα να ’ναι έτοιμος να την αποχωριστεί την εξουσία, ανίσως, για να τη διατηρήσει, βρίσκεται στενεμένος να ψευτίσει το πρόγραμμα που ψήφισε ο λαός. […]
– Και τώρα, ξακολούθησε ο Βενιζέλος, με ραγισμένη φωνή τούτη τη φορά, δώσετέ μου την ευκή σας και πέστε μου καλή δύναμη εκεί που μ’ έριξε η Μοίρα μου!»
Στην επόμενη ενότητα θα προσεγγίσουμε μερικούς ακόμη δημιουργούς της Γενιάς του Τριάντα.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
