Με την αυγή του 20ου αιώνα αναδύθηκε για πρώτη φορά με όρους πραγματικών δυνατοτήτων, το ζήτημα της μετάβασης σε μία κατάσταση πέραν της λογικής του κεφαλαιοκρατικού τρόπου οργάνωσης της κοινωνικής ζωής. Διατρέχοντας τον 20ο αιώνα, συναντάμε ξανά και ξανά την εμφάνιση μιας μεγάλης δομικής παγκόσμιας κρίσης του καπιταλισμού και τεράστια συμβάντα (δύο παγκόσμιοι πόλεμοι) αλλά και διαδικασίες απλωμένες στον χρόνο (νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση) που επιχείρησαν το ξεπέρασμά της κρίσης, τροποποιώντας την ίδια στιγμή καθοριστικά και πολύπλευρα τους όρους για μια πορεία μετάβασης.
Το σημερινό συμβάν της πανδημίας, όπως ανέκυψε μέσα σε μία ακόμα εμφάνιση της δομικής κρίσης του συστήματος, δείχνει να έχει τέτοιας κλίμακας εμβέλεια. Το κεντρικό ερώτημα που πρέπει να θέσουμε είναι με ποιούς τρόπους θα επιδράσει σε μία πορεία μετάβασης.
Η κατάσταση πριν την πανδημία
Η πανδημία προέκυψε στο έδαφος ενός επαπειλούμενου επεισοδίου όξυνσης της δομικής κρίσης του συστήματος. Εκείνης που εκδηλώνεται με αλλεπάλληλα κύματα από τα μέσα της δεκαετίας του 70. Εδώ και αρκετούς μήνες συσσωρεύονταν επικίνδυνα σημάδια για ένα τέτοιο ξέσπασμα και πλήθαιναν οι σχετικές εκτιμήσεις.
Εδώ πρέπει να εστιάσουμε κατ’ αρχήν την προσοχή μας σε δύο σταθμούς που προέκυψαν στις πρώτες δύο δεκαετίες του 21ου αιώνα και σε κεντρικής σημασίας αλλαγές που αυτοί έφεραν στους όρους της κοινωνικής σύγκρουσης σε παγκόσμια κλίμακα.
Α) Η κρίση του 2008
– Με το ξέσπασμά της, η επιβεβλημένη από τα πράγματα εκτεταμένη παρέμβαση του κράτους σε όλα τα κέντρα του παγκόσμιου συστήματος για τη στήριξη του τραπεζικού συστήματος, έδωσε σημαντικό πλήγμα στην μέχρι τότε κρατούσα νεοφιλελεύθερη επιβολή της οικονομικής αναγκαιότητας και των δυνάμεων της αγοράς.
– Ακολούθησε ένα ποικιλόμορφο κύμα κοινωνικών αντιδράσεων που επέφερε σημαντικό κλονισμό της νομιμοποίησης των πολιτικών συστημάτων σε μία σειρά από χώρες. Σε σημαντικό βαθμό, στο κύμα αυτό ηγήθηκαν αριστερές δυνάμεις αν και σε σαφή απόσταση από τις τυπικές θεσμικές πολιτικές εκφράσεις (κόμματα, συνδικάτα). Ειδικά στην Ευρώπη, τα πολιτικά αυτά εγχειρήματα ενσωματώθηκαν και χρεοκόπησαν.
– Οδήγησε σε σημαντική κάμψη της δυτικής ηγεμονίας και του υπ’ αυτήν σχεδίου παγκοσμιοποίησης, στην ανάδυση ανταγωνιστικών δυνάμεων (Κίνα, Ρωσία) και στη δυνατότητα σχετικής αυτονόμησης περιφερειακών δυνάμεων (Τουρκία, Ιράν).
Β) Δυτική ενδόρρηξη και ανάδυση του «εθνολαϊκισμού»
– Από τα πάνω: Ενδόρρηξη, μεγάλα ρήγματα, εντός των πολιτικών συστημάτων των ΗΠΑ και της Βρετανίας (Brexit) αλλά και ανάμεσα σε ΗΠΑ και Ε.Ε. και εντός Ε.Ε. Αυτά εκφράζουν τις ρωγμές και την αδυναμία να συνεχιστεί η υποστήριξη του κυρίαρχου σχεδίου της παγκοσμιοποίησης. Οι συγκρούσεις αυτές γίνονται γύρω από αποκλίνουσες στρατηγικές που καμία τους δεν φαίνεται να κερδίζει κατά κράτος. Παράλληλα, τα σύνορα αποκτούν αυξημένη σημασία που ενσχύεται από τον τρόπο με τον οποίο οι δυτικές ελίτ χειρίζονται τα τεράστια μεταναστευτικά ρεύματα που προκαλούν οι πολιτικές τους.
– Πολιτική Μεγάλων Δυνάμεων: Επάνοδος της πολιτικής και της γεωπολιτικής με περιφερειακές συγκρούσεις που αποτελούν εκδηλώσεις του εντεινόμενου ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων (Ουκρανία, Λιβύη, Συρία).
– Λαοί, έθνη και κινήματα: Μεγάλες λαϊκές αντιστάσεις αρθρωμένες στο εθνικό επίπεδο που θέτουν ζητήματα κυριαρχίας και ταυτοτήτων. Αντιτιθέμενες στην επιβολή της παγκοσμιοποιητικής ισοπεδωτικής και ληστρικής λογικής πολυεπίπεδης κοινωνικής αποδιάρθρωσης. Ο πόλος της παγκοσμιοποίησης (ευρύ φάσμα δυνάμεων που περιλαμβάνει τόσο την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία όσο και την αριστερά σχεδόν στο σύνολό της) τα αναγνωρίζει σαν την κύρια απειλή για την κυριαρχία του. Τους επιτίθεται ομαδοποιώντας τα ως εθνολαϊκιστικά, επιδιώκοντας να τα στρέψει προς τα δεξιά. Παρ’ όλα τα παραπάνω, η πορεία των κινημάτων αυτών παραμένει παιζόμενη.
Η πανδημία και τι ήδη εκτυλίσσεται
Η πανδημία έρχεται ως καταλύτης εν μέσω ενός επαπειλούμενου επεισοδίου νέας κρίσης και ήδη έχει κάνει ορατές κάποιες τάσεις.
– Στο επίπεδο του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος: Τεράστιο συσσωρευμένο «εύφλεκτο υλικό» στο χώρο της χρηματιστικοποιημένης οικονομίας που αναμένεται να οδηγήσει σε απρόβλεπτου μεγέθους καταστροφή και απαξίωση κεφαλαίου και παραγωγικών δομών.
– Με γεωπολιτικούς όρους: Υπεροξύνει τις ήδη εκδηλωμένες εντάσεις και ανταγωνισμούς. Θα υπάρξουν δραστικές μεταβολές στους συσχετισμούς δυνάμεων μεταξύ των μεγάλων κέντρων του διεθνούς συστήματος με μεγάλους χαμένους και σημαντικούς κερδισμένους. Ειδικότερα, η επιδίωξη του κυριαρχούμενου από την Γερμανία κέντρου να χρησιμοποιήσει τις χρηματοδοτικές ανάγκες που δημιουργεί η πανδημία για να καταβαραθρώσει τον Ευρωπαϊκό Νότο (σε πρώτη γραμμή την Ιταλία και την Ισπανία), υπάγοντάς τις χώρες αυτές σε μνημόνια και εκμηδενίζοντας την κυριαρχία τους, προκαλεί εντάσεις και αντιδράσεις που είναι πολύ πιθανό να δώσουν τη χαριστική βολή στο –ήδη κλονισμένο από το Brexit– ευρωενωσιακό οικοδόμημα.
– Πρώτες απαντήσεις των ελίτ: Είναι ήδη ορατή η προσπάθεια συγκάλυψης της δομικής κρίσης πίσω από το «φυσικό φαινόμενο» της πανδημίας και της χρήσης της «φυσικής αναγκαιότητας» προκειμένου να νομιμοποιηθούν μέτρα άσκησης ελέγχου στις πιό βαθειές πτυχές της κοινωνικής ζωής. Προωθείται ο αυταρχισμός και μέτρα άσκησης βιοπολιτικής καθυπόταξης. Θα αλλάξουν δραστικά οι τρόποι και τα περιεχόμενα της πολιτικής, θα επιδιωχθεί η σοβαρή περιστολή του δημόσιου χώρου, θα αναδειχθεί σε κεντρικό ζήτημα η υπεράσπιση της δημοκρατίας.
– Νέες εμφανιζόμενες κομβικές αντιθέσεις: Αναδύεται πλέον με απογυμνωμένο τρόπο η βαθειά αντίθεση που φέρνει αντιμέτωπες τις προτεραιότητες του κεφαλαίου με τις απαιτήσεις διατήρησης της υγείας και της ζωής. Αντίθεση που εκφράστηκε ήδη με τις διαφορετικές λογικές, εντάσεις και παλινωδίες των πολιτικών που εφαρμόζονται για τη διαχείριση της πανδημίας και αναμένεται ότι θα έχει αποφασιστικής σημασίας πολιτικές συνέπειες.
– Απονομιμοποιήσεις στο προσκήνιο: Στο ίδιο έδαφος, ζούμε τα πρώτα βήματα μεγάλων απονομιμοποιήσεων. Του ρόλου της αγοράς και της ιδιωτικής ατομικής λύσης όσον αφορά τα θέματα της υγείας με πολύ πιθανή την εξέλιξή της σε μία ευρύτερη απαίτηση στροφής προς το «δημόσιο». Αλλά και της Ε.Ε. αφού εγείρεται το εύλογο ερώτημα: «Σε τι άλλο τελικά χρησιμεύει αυτή η ένωση, η τόσο ξένη προς κάθε έννοια κοινότητας και αλληλεγγύης, από το να είναι ο μηχανισμός επιβολής μνημονιακής υποδούλωσης;».
Μετά την πανδημία, προς τα πού μεταβαίνουμε;
Η κρίση και η πρωτοφανής ύφεση που ξεδιπλώνεται, είναι βέβαιο ότι θα αναγκάσει το κεφάλαιο να προσφύγει στη «βοήθεια» της πολιτικής. Με στόχο να επιδιορθώσει στοιχειωδώς την διαταραγμένη διαδικασία συσσώρευσής του και με πολλούς τρόπους. Με τη χρήση του κράτους για την προώθηση μιας πολιτικής κεντρικού σχεδιασμού και ρύθμισης της ισορροπίας ανάμεσα στην προσφορά (παραγωγικές επενδύσεις) και τη ζήτηση (εισοδηματική πολιτική). Αλλά και με πιθανά κοινωνικά συμβόλαια που θα επιδιώκουν να στρατεύσουν μεγάλες μερίδες της κοινωνίας σε πανεθνικά σχέδια άμυνας έναντι της επιθετικότητας ισχυρότερων ανταγωνιστών. Ας μην υπάρχει καμία αμφιβολία. Η πολιτική εξουσία θα κάνει ό,τι μπορεί και πρέπει, χωρίς να υπολογίζει ιδεολογικά «εμπόδια». Σε συνθήκες μάλιστα μιας υπερβολικά διογκωμένης χρηματιστικής οικονομίας, ακόμα και η αδήριτη ανάγκη δραστικής μείωσης και διαγραφής του παγκόσμιου χρέους θα γίνει πεδίο παντοειδών λύσεων και επίλυσης ανταγωνισμών.
Παράλληλα βέβαια, αυτού του τύπου οι αναδιαρθρώσεις θα επιχειρηθούν με διεύρυνση του ελέγχου και αυταρχισμό, και αναμένεται ότι θα ενταθεί η τεράστια περιστολή του δημόσιου χώρου. Το πρόβλημα της δημοκρατίας θα γίνει κεντρικό πρόβλημα και ζήτημα πάλης.
Για την πορεία που θα πάρουν οι εξελίξεις μέσα σε αυτές τις συνθήκες, και παρά τις μεγάλες δυνατότητες που προκύπτουν από την κίνηση και τα «θέλω» μεγάλων λαϊκών μαζών, βαραίνουν αρνητικά οι τεράστιες πολιτικές και ιδεολογικές καθυστερήσεις του υποκειμενικού παράγοντα. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι η παρατεταμένη κρίση που σοβεί από τη δεκαετία του 70, έχει πλέον ουσιαστικά ολοκληρώσει την αχρήστευση ή ενσωμάτωση του μεγαλύτερου μέρους της ευρωπαϊκής αριστεράς (αριστεράς μιάς προηγούμενης ιστορικής φάσης πλέον) και θέτει επιτακτικά την ανάγκη νέας σκέψης και ιδεών αντίστοιχων με τους ριζικά τροποποιημένους όρους που απαιτεί μία πορεία μετάβασης.
Η οπτική μας, που ξεκινά από μία τοποθέτηση ενάντια στις τεχνοκρατικές βιοπολιτικές αναδιαρθρώσεις που προωθούν οι κυρίαρχες ελίτ, δεν υποτιμά ούτε τις δυνατότητες των λαών ούτε τις αδυναμίες και την ευθραυστότητα του παρόντος συστήματος. Καλεί να θέσουμε στο κέντρο της προσοχής της, την τεράστια ανάγκη μιας άλλης συνείδησης.
