Ορισμένοι, από άγνοια ή υστεροβουλία, συγκρίνουν την περίπτωση της Καταλονίας ακόμη και με μια φανταστική απόσχιση της… Κρήτης. Ή ξιφουλκούν με «επιχειρήματα» περί πλούσιων που δεν νοιάζονται για τους φτωχούς, κ.ο.κ. Αγνοούν ή ξεχνούν αρκετά δεδομένα: Ότι το καταλανικό κίνημα δεν γεννήθηκε χθες ή από κάποιο καπρίτσιο (το αποδεικνύει η σύντομη αναδρομή που ακολουθεί). Ότι το ισπανικό κράτος έχει αποικιοκρατικό παρελθόν και ιμπεριαλιστικό παρόν (άρα δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται σαν να ήταν περίπου η… Γιουγκοσλαβία). Ότι το παροιμιωδώς διεφθαρμένο και αυταρχικό μοναρχικό καθεστώς της Μαδρίτης είναι ένα άκαμπτο κληροδότημα του φρανκισμού, που έχει μάθει να ζει παρασιτικά και να κυβερνά με σιδηρά πυγμή. Αν δεν είχε πνίξει στο αίμα, κι όχι μία μόνο φορά, κάθε απόπειρα οικοδόμησης ενός δημοκρατικού ομοσπονδιακού κράτους, με ισότητα, δικαιοσύνη και σεβασμό για όλους τους λαούς που κατοικούν εντός των συνόρων του (και χωρίς επεμβάσεις σε τρίτες χώρες), αλλιώς θα μιλούσαμε.
Η υπόθεση της Ανεξαρτησίας «έρχεται από μακριά και πάει μακριά»
του Νίκου Ταυρή
Η ονομασία Καταλονία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις αρχές του 12ου αιώνα. Λίγο αργότερα ο «Οίκος της Βαρκελώνης» ενώθηκε με τη δυναστεία της Αραγονίας, και σχηματίστηκε το ομώνυμο βασίλειο – ένα από τα τέσσερα που υπήρχαν τότε στην Ιβηρική Χερσόνησο. Ο Οίκος της Βαρκελώνης συνέχισε να κυβερνά (ως τον 15ο αιώνα) το αυτόνομο Πριγκιπάτο των Καταλανικών Χωρών, όπου και πρωτοεμφανίστηκε η καταλανική εθνική συνείδηση. Ήδη το 13ο αιώνα είχε σχηματιστεί η Γενική Συνέλευση της Καταλονίας, που έθεσε τέλος στην απόλυτη μοναρχική εξουσία, ενώ έκανε την εμφάνισή της και η καταλανική λογοτεχνία. Από το 16ο αιώνα η Καταλονία άρχισε να αδυνατίζει, καθώς η πλουσιότερη Καστίλη σταδιακά επέκτεινε τον έλεγχό της στην Αραγονία.
Στα μέσα του 17ου αιώνα ξέσπασε η Εξέγερση της πρώτης Καταλανικής Δημοκρατίας ενάντια στο καστιλιάνικο Στέμμα. Τερματίστηκε με τη δέσμευση του ισπανού βασιλιά να σεβαστεί την αυτονομία της Καταλονίας. Το 18ο αιώνα, στον πόλεμο της Ισπανικής Διαδοχής, η Καταλονία βρέθηκε στο στρατόπεδο των ηττημένων. Οι καταλανικοί θεσμοί καταλύθηκαν, και η καταλανική γλώσσα αντικαταστάθηκε υποχρεωτικά από την ισπανική. Το 19ο αιώνα, στη διάρκεια των Καρλικών Πολέμων, η Καταλονία προσπάθησε πάλι, ανεπιτυχώς, να ανακτήσει την αυτονομία της. Όμως, παρά την καταπίεση, οι Καταλανοί διαφύλαξαν την εθνική τους συνείδηση και τη γλώσσα τους.
Το 1873 ανακηρύχθηκε η Καταλανική Δημοκρατία στα πλαίσια της Ισπανικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας, που μόλις είχε ιδρυθεί μετά την παραίτηση του ισπανού βασιλιά. Όμως δύο χρόνια αργότερα ο στρατηγός Μαρτίνεθ Κάμπος επέβαλε την παλινόρθωση των Βουρβώνων, και η νεαρή Καταλανική Δημοκρατία καταλύθηκε. Πάντως τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν μια περίοδος άνθισης της καταλανικής οικονομίας και του καταλανικού πολιτισμού, που ονομάστηκε Καταλανική Αναγέννηση. Την ίδια περίπου περίοδο εκδηλώθηκε και το κίνημα του Καταλανικού Μοντερνισμού, με τα δύο αυτά ρεύματα να θέτουν τις βάσεις για την ανάπτυξη του σύγχρονου καταλανικού πατριωτισμού.
Η Καταλονία στον 20ό αιώνα
Το 1930 ανατράπηκε η στρατιωτική δικτατορία του Πρίμο ντε Ριβέρα, και ιδρύθηκε η Ρεπουμπλικανική Αριστερά της Καταλονίας (ERC). Ένα χρόνο αργότερα ανατράπηκε και η ισπανική μοναρχία. Το 1932, στις πρώτες ελεύθερες εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στην Καταλονία, η Ρεπουμπλικανική Αριστερά θριάμβευσε με 47%. Ο εκ των ηγετών της Φρανσέσκ Μασιά έγινε πρόεδρος της Ζενεραλιτάτ, δηλαδή της πρώτης καταλανικής κυβέρνησης. Μετά το θάνατό του τον διαδέχθηκε ο Λουίς Κομπάνις, ο οποίος το 1934 ανακήρυξε το «Καταλανικό Κράτος στα πλαίσια της Ισπανικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας». Γι’ αυτή του την ενέργεια συνελήφθη και φυλακίστηκε. Απελευθερώθηκε το 1936 με τη νίκη του Λαϊκού Μετώπου, και ανέλαβε πάλι πρόεδρος της Καταλονίας.
Στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου η Ρεπουμπλικανική Αριστερά, όντας η κυρίαρχη δύναμη του Λαϊκού Μετώπου στην Καταλονία, προσπάθησε να διατηρήσει την εύθραυστη ενότητα του δημοκρατικού στρατοπέδου. Η ήττα του 1939 σήμανε την ανηλεή εξόντωση όλων των αριστερών οργανώσεων. Ο Λουίς Κομπάνις, που διέφυγε στη Γαλλία, τελικά συνελήφθη από την Γκεστάπο και παραδόθηκε στον Φράνκο. Μετά από βασανιστήρια που κράτησαν πέντε εβδομάδες, εκτελέστηκε στις 15 Οκτωβρίου 1940. Μέχρι και σήμερα, η ισπανική «δικαιοσύνη» αρνείται να αναιρέσει την καταδίκη του σε θάνατο…
Στα πέτρινα χρόνια του φρανκισμού απαγορεύθηκε η χρήση της καταλανικής γλώσσας και επιχειρήθηκε ένας βίαιος «εξισπανισμός». Παρ’ όλα αυτά, όπως και τους προηγούμενους αιώνες, οι Καταλανοί διαφύλαξαν την ταυτότητά τους, κυριολεκτικά «στόμα με στόμα». Ο θάνατος του Φράνκο, το 1975, σήμανε την έναρξη μιας διαδικασίας ελεγχόμενου και περιορισμένου εκδημοκρατισμού, με τον Βουρβώνο Χουάν Κάρλος (πατέρα του σημερινού βασιλιά Φιλίππου 6ου) να έχει οριστεί αυτοπροσώπως από τον δικτάτορα ως διάδοχός του. Η μεταβατική περίοδος κατέληξε στην επιβολή του Συντάγματος του 1978, που ορίζει ότι το ισπανικό κράτος είναι μια «ακατάλυτη βασιλευόμενη δημοκρατία».
Αυτή η μετάβαση, δίχως κάθαρση από τους μηχανισμούς της δικτατορίας, υλοποιήθηκε με τη συναίνεση τόσο του σοσιαλιστικού όσο και του κομμουνιστικού κόμματος της Ισπανίας (PSOE και PCE αντίστοιχα). Μεταξύ άλλων αυτό σήμαινε ότι ολόκληρος ο πολιτικός κόσμος της Μαδρίτης αγνόησε το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, και έβαλε την υπογραφή του κάτω από τη φρανκικής έμπνευσης «ενότητα του ισπανικού έθνους». Το Σύνταγμα του 1978 έχει τη σφραγίδα των στρατιωτικών, δικαστικών και άλλων θεσμών του φρανκισμού, που παρέμειναν ανέγγιχτοι και βρήκαν πολιτική έκφραση στο δεξιό Λαϊκό Κόμμα. Το νέο μοναρχικό κράτος αναγνώριζε, έτσι, ένα μόνο έθνος (το ισπανικό), ενώ οι Καταλανοί, Βάσκοι κ.ά. υποβιβάζονταν σε «εθνότητες».
21ος, ο αιώνας της Ανεξαρτησίας;
Το 2003 για πρώτη φορά ηττήθηκε στις καταλανικές εκλογές το CiU, το «μετριοπαθές εθνικιστικό» κόμμα που κυβερνούσε την αυτόνομη κοινότητα από το 1978. Η νέα κυβέρνηση συνασπισμού (Καταλανοί Σοσιαλιστές, Ρεπουμπλικανική Αριστερά και Πράσινοι – δηλαδή δυνάμεις που επεδίωκαν είτε τη μετατροπή του ισπανικού κράτους σε δημοκρατική ομοσπονδία, είτε την Ανεξαρτησία) πέρασε από την καταλανική βουλή ένα νέο Καταστατικό Χάρτη της Αυτονομίας. Το ισπανικό σοσιαλιστικό κόμμα, υποσχόμενο ότι θα τον σεβαστεί, θριάμβευσε στις ισπανικές εκλογές του 2004 – τελικά όμως υπαναχώρησε και υποστήριξε μια εκδοχή περιορισμένης αυτονομίας, που εγκρίθηκε με δημοψήφισμα το 2006.
Ακόμη κι έτσι, το Λαϊκό Κόμμα προσέφυγε στο ισπανικό Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο. Το 2010 η «δικαιοσύνη» της Μαδρίτης το δικαίωσε, περικόπτοντας περαιτέρω την καταλανική αυτονομία, ενώ ταυτόχρονα απέρριψε την αναγνώριση ύπαρξης καταλανικού έθνους. Αυτή ήταν η αρχή του τέλους του «ισπανισμού» στην Καταλονία. Δύο χρόνια αργότερα το CiU επανήλθε στην καταλανική κυβέρνηση, και επιχείρησε την έναρξη διαλόγου με τη Μαδρίτη. Η κάθετη άρνηση της ισπανικής κυβέρνησης οδήγησε την πλειοψηφία του CiU στο στρατόπεδο της Ανεξαρτησίας – μαζί με τα μοναδικά κόμματα που ως τότε υποστήριζαν αυτό το αίτημα: τη Ρεπουμπλικανική Αριστερά (ERC) και την «ακροαριστερή» Λίστα Λαϊκής Ενότητας (CUP).
Την ίδια χρονιά, ένα εκατομμύριο Καταλανοί διαδήλωσαν στη Βαρκελώνη με το αίτημα της Ανεξαρτησίας – γεγονός που έκτοτε επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο στην εθνική επέτειο (Diada). Η συνειδητοποίηση ότι «αυτό το κράτος δεν μεταρρυθμίζεται» προκάλεσε τη στροφή πλατιών στρωμάτων της καταλανικής κοινωνίας προς το κίνημα υπέρ της Ανεξαρτησίας. Το 2015 οι δυνάμεις που την υποστηρίζουν νίκησαν και σχηματίστηκε (με την ανοχή του CUP) η σημερινή καταλανική κυβέρνηση, που έβαλε μπροστά την υλοποίηση της προεκλογικής της δέσμευσης: να ξεκινήσει την πορεία απόσπασης από το ισπανικό κράτος. Το δημοψήφισμα της περασμένης Κυριακής, το οποίο επιχείρησε να απαγορεύσει με μια δίχως προηγούμενο επέμβαση η κυβέρνηση Ραχόι, ήταν ένας κομβικός σταθμός αυτής της πορείας.
