Πολιτική αντιποίνων και φυλετισμός στα χρόνια της Κατοχής
της Μαρίας Καβάλα
Πώς και γιατί εκτελέστηκαν Έλληνες Εβραίοι πριν από τα ορόσημα της πλατείας Ελευθερίας, των επίσημων φυλετικών μέτρων και της καταστροφής, κατά τη διάρκειά τους αλλά και μετά; Ερωτήματα, που από τη μία επαναφέρουν τον εβραϊκό πληθυσμό στην πόλη του, στη ζωή που είχε μέσα σε αυτήν, όχι ως μια αδιαφοροποίητη κατηγορία που ζούσε απομονωμένη και ως απομονωμένη καταστράφηκε, αλλά σε διαλεκτική σχέση με την ιστορία της και με την υπόλοιπη κοινωνία, και που από την άλλη τοποθετούν και τους Έλληνες Εβραίους μαζί με τους υπόλοιπους της Ευρώπης στο επίκεντρο της ναζιστικής πολιτικής.
Μέσα από τα στοιχεία για τις εκτελέσεις Εβραίων διαπιστώνουμε ότι αυτές μέχρι τον Ιούλιο του 1942, στην πλειοψηφία τους ήταν εκτελέσεις αντιποίνων. Σε ένα σύνολο 1.570 θανάτων (1941-44), 850 ήταν εκτελέσεις από τα γερμανικά στρατεύματα και τους συνεργάτες τους. Ανάμεσά τους 58 ήταν θάνατοι Ελλήνων Εβραίων πολιτών, με 9 από αυτούς το 1941, 17 το 1942, 16 το 1943, 14 το 1944 και 2 αγνώστου ημερομηνίας. Επομένως, το 7% των εκτελέσεων αφορούσαν Εβραίους της Θεσσαλονίκης, σε μια πόλη που το 96% του εβραϊκού πληθυσμού της χάθηκε το 1943 στα στρατόπεδα του θανάτου. Πρόκειται για 51 άνδρες και 7 γυναίκες, γύρω στα 30 οι περισσότεροι.
Εννέα άνθρωποι εκτελέστηκαν το 1941. Ανάμεσά τους 8 άτομα εκτελέστηκαν στις 27 Δεκεμβρίου 1941, 4 μέρες μετά την ανατίναξη του σπιτιού του Γεωργίου Πούλου (συνεργάτη των Γερμανών) από «ομάδες δυναμιτιστών» του Μακεδονικού Γραφείου του Κ.Κ.Ε. με 4 ακόμη φυλακισμένους, σε αντίποινα για την παραπάνω ενέργεια και σαν κομμουνιστές, χωρίς φυσικά να επιβεβαιώνεται αν ήταν. (1)
Οι γερμανικές αρχές αυτό το πρώτο διάστημα πραγματοποιούσαν συλλήψεις πολιτών είτε με την κατηγορία του κομμουνισμού, είτε για αντίσταση, είτε για μαύρη αγορά. Συχνά συλλαμβάνονταν Εβραίοι δήθεν για μαύρη αγορά, σε μία εποχή που όλοι κατέφευγαν στην υπόγεια οικονομία, άλλοι για να επιβιώσουν και άλλοι για να κερδοσκοπήσουν. (2)
Καλυμμένη φυλετική πολιτική
Τους πρώτους κατοχικούς μήνες (Μάιος 1941-Δεκέμβριος 1941), οι εκτελέσεις ήταν περίπου 50 και αφορούσαν κυρίως φοιτητές που έκαναν αντίσταση, κομμουνιστές, Βρετανούς ή Νεοζηλανδούς στρατιωτικούς, που συλλαμβάνονταν πιθανότατα πριν προλάβουν να διαφύγουν. Περίπου το 1/5 αυτών των εκτελέσεων αφορούσε Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Στη φάση αυτή και μετά τον Σεπτέμβριο του 1941 οι Γερμανοί εφάρμοσαν πολιτική αντιποίνων και αντλούσαν και εδώ θύματα, όπως το ίδιο διάστημα στη Σερβία, από τη δεξαμενή των Εβραίων. Η αντιανταρτική και αντικομμουνιστική ναζιστική πολιτική, συναντούσε μεθοδευμένα τη φυλετική χωρίς να αφήνουν αυτό να γίνεται αντιληπτό. Η τακτική των αντιποίνων είχε θεσμοθετηθεί με την εγκύκλιο Καϊτέλ από το Σεπτέμβριο του 1941, σύμφωνα με την οποία, για το θάνατο ενός Γερμανού θα έπρεπε να εκτελούνται 50 ή 100 κομουνιστές. Η εγκύκλιος είχε φυλετική βάση με τους Εβραίους και τους Σλάβους να θεωρούνται υπάνθρωποι και άρα ανάξιοι να ζουν. (3)
Οι εκτελέσεις αντιποίνων συνεχίστηκαν το 1942. Σε σύνολο 194 εκτελεσθέντων δολοφονήθηκαν 17 Θεσσαλονικείς Εβραίοι, ανάμεσα τους και οι δύο βουλευτές του Κ.Κ.Ε., ο Δαυίδ Σουλάμ στις 14 Φεβρουαρίου 1942 και ο Μισέλ Καζές με καταγωγή από την Καστοριά, στις 30 Δεκεμβρίου 1942, που αποτελούν και τους μοναδικούς βουλευτές του ελληνικού κοινοβουλίου οι οποίοι εκτελέστηκαν επί κατοχής. (4) Πρόκειται πια για οργανωμένες εκτελέσεις αντιποίνων, εξαιτίας επιθέσεων των αντάρτικων ομάδων.
Στις 16 Ιουλίου σημειώθηκαν εκτελέσεις χριστιανών και Εβραίων Ελλήνων πολιτών αγνώστου διαμονής και χωρίς να κατονομάζεται αιτία, ενώ στις 14 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς η εκτέλεση 9 ανθρώπων στη Μίκρα περιλάμβανε ακόμη έναν Εβραίο.(5) Στο σύνολο των 194 εκτελέσεων της χρονιάς αυτής οι 75 ήταν αποτέλεσμα καταδικαστικών αποφάσεων του γερμανικού στρατοδικείου για κατοχή όπλων, δολιοφθορές, κατασκοπεία, απόκρυψη Άγγλων στρατιωτών και άλλες αξιόποινες πράξεις, σύμφωνα με το ισχύον γερμανικό ποινικό δίκαιο. Οι υπόλοιπες ήταν εκτελέσεις αντιποίνων. Οι Εβραίοι εκτελεσθέντες ήταν μοιρασμένοι σε όλο το 1942, με το 1/3 τους να ανήκει στα θύματα των αντιποίνων της 7ης Φεβρουαρίου και της 30ης Δεκεμβρίου. Στις εκτελέσεις της 30ης Δεκεμβρίου τα θύματα αντλήθηκαν από τους κρατουμένους του στρατοπέδου «Παύλος Μελάς» και από τις ποινικές φυλακές Επταπυργίου χωρίς να εκκρεμεί εναντίον τους καμία κατηγορία ή να έχει προηγηθεί καταδικαστική απόφαση του γερμανικού στρατοδικείου. (6)
Το 1943, ακόμη και την ύστατη ώρα του εκτοπισμού εκτελέστηκαν Εβραίοι για αντίποινα και για «σαμποτάζ» (κλοπή 25 σάκων με πατάτες από γερμανικές αποθήκες).
Το σύνολο των εκτελέσεων στη Θεσσαλονίκη το 1944 ήταν 381 άνθρωποι. Ενώ το σύνολο του εβραϊκού πληθυσμού είχε εκτοπιστεί και θανατωθεί στο Άουσβιτς, εκπλήσσει το γεγονός ότι υπήρχαν ανάμεσά τους Εβραίοι εκτελεσθέντες. Οι άνθρωποι αυτοί, με εξαίρεση ένα περιστατικό του Μαΐου του 1944, ήταν όλοι θύματα των ταγμάτων ασφαλείας και τουλάχιστον 6 από τους 14 προέρχονταν από άλλες περιοχές τόσο της Ελλάδας, όσο και εκτός της χώρας, οι οποίοι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν μέχρι εκείνη τη στιγμή. Μετά το 1942 οι εκτελέσεις Εβραίων αφορούσαν κυρίως ατομικά περιστατικά και όχι μαζικές εκτελέσεις για αντίποινα, αφού ο εβραϊκός πληθυσμός είχε πια εκτοπιστεί και τώρα τα περιουσιακά τους στοιχεία ήταν το διακύβευμα.
Δωσιλογισμός, αντισημιτισμός και υλικές απολαβές
Η θλιβερή ιστορία των εκτελέσεων στο διάστημα της γερμανικής κατοχής μας δείχνει ότι δολοφονήθηκαν Εβραίοι σε περιπτώσεις αντιποίνων για την εβραϊκότητά τους, χωρίς αυτό ποτέ να δηλώνεται ρητά. Αντιθέτως η κατηγορία του κομμουνισμού ήταν κυρίαρχη σε αυτές τις εκτελέσεις τόσο για Εβραίους, όσο και για χριστιανούς χωρίς πάντα να επιβεβαιώνεται. Έτσι, μαζί με τα θύματα στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, μαζί με τις απώλειες από την πείνα, το 1942, μαζί με τις απώλειες από ασθένειες και βομβαρδισμούς, υπάρχουν και τα θύματα των εκτελέσεων.
Ο εβραϊκός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης στοχοποιήθηκε, λοιπόν, τόσο πριν από τα μαζικά αντι-εβραϊκά μέτρα με τρόπο αδιόρατο, παραπλανητικό ως προς το τι θα ακολουθούσε, όσο και μετά τον εκτοπισμό και τη γενοκτονία. Το γεγονός επιβεβαιώνει τα κοινά δεινά που υπέφεραν με τους χριστιανούς συμπολίτες τους, τη στενή σχέση δωσιλογισμού, αντισημιτισμού και υλικών απολαβών μέχρι την τελευταία φάση του πολέμου και την κεντρική θέση που είχε για το τρίτο Ράιχ, το Ολοκαύτωμα, η φυλετική και αντισημιτική πολιτική του, αλλά και η οικονομική εκμετάλλευση.
1 Βασίλης Κ. Γούναρης – Πέτρος Παπαπολυβίου, «Εκτελέσεις, βία και ασιτία στη Θεσσαλονίκη της Κατοχής. Έρευνα και καταγραφή», Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Ξένη κυριαρχία – αντίσταση και επιβίωση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001, σ. σ. 135 – 152, σ. 157. Εφ. Νέα Ευρώπη, 27 Δεκεμβρίου 1941.
2 Μαρία Καβάλα, «Η Θεσσαλονίκη στη γερμανική κατοχή 1941-1944. Κοινωνία, οικονομία, διωγμός Εβραίων», διδ. διατρ., Τμήμα ιστορίας και Αρχαιολογίας Παν. Κρήτης, Ρέθυμνο 2009, σ. 237-267.
3 Γιώργος Καζαμίας, «Γερμανικά αντίποινα. Θεωρία και Πράξη», στο Β. Γούναρης – Πέτρος Παπαπολυβίου (επιμ.), Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 130-131. Στράτος Δορδανάς, «Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία (1941 – 1944)», διδ. διατρ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2002, σ. 65-68.
4 Δημοσθένης Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του ελληνικού κράτους, Σαββάλας, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 187, 202, 211.
5 Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, ΓΔΒΕ, Κατάλογος εκτελεσθέντων Ευαγγελίστριας, Β19/2Α.
6 Δορδανάς, ό.π., σ. 143, 155.
Φωτ: Πλατεία Ελευθερίας, 11 Ιουλίου 1942. Πηγή: https://el.wikipedia.org/ File:Bundesarchiv_Bild_101I-168-0895-07A,_Griechenland,_Saloniki,_Erfassung_von_Juden.jpg
