Του Δημήτρη Α. Τραυλού – Τζανετάτου
1 Ενώ η χώρα βιώνει την οξύτερη ίσως κρίση από την Μικρασιατική Καταστροφή εν μέσω κίβδηλων και προκαλούντων, αν όχι ευτελιζόντων, το πατριωτικό φρόνημα, εορτασμών της εθνικής παλιγγενεσίας, επιτελώντας με θαυμαστή ακρίβεια τον διατεταγμένο ρόλο της ως πολλαπλής χρήσεως και εφαρμογής, κοινωνικού, γεωπολιτικού, δημογραφικού και υγειονομικού πειραματόζωου, ενώ κοντολογίς η Ελλάδα, αλλά και η Κύπρος, βρίσκονται σε τροχιά (αυτό)εξάλειψης και σε πείσμα των κασσανδρικών χρησμών για το δήθεν τέλος των, ευρισκόμενων, πάντως, σε βαθιά κρίση, συνδικάτων και της εργατικής τάξης (βλ. σχετικά Τραυλού – Τζανετάτου, Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, 2019, σ. 235, 253 επ.), μια ακτίδα φωτός και ελπίδας γεννήθηκε ανέλπιστα από τις τάξεις του ελληνικού «ψηφιακού πρεκαριάτου-προλεταριάτου», ως δυναμικής έκφρασης του «νέου» κοινωνικού ζητήματος, δηλ. των παρεχόντων εργασία μέσω ψηφιακών πλατφορμών Gig Work ή Work on Demand, δηλ. επί τόπου και δια ζώσης. Πρόκειται για την ad hoc αναδυθείσα από τη βάση των ταχυδιανομέων της e-food συλλογική συσπείρωση και αγωνιστική δράση, πυροκροτητής της οποίας υπήρξε η βίαιη και εκβιαστική μέσω της απειλής απόλυσης μετατροπή μεγάλου αριθμού συμβάσεων μισθωτής εργασίας σε συμβάσεις ελεύθερης συνεργασίας. Σημειωτέον ότι οι διαχειριζόμενες τις ψηφιακές πλατφόρμες επιχειρήσεις θεωρούν –και επιβάλλουν μέσω τυποποιημένων συμβάσεων και προδιατυπωμένων όρων, εκμεταλλευόμενες τη θέση ισχύος τους, αλλά και την οξεία κρίση απασχόλησης– τις επίμαχες σχέσεις παροχής εργασίας ως σχέσεις ελεύθερης συνεργασίας (αυτοαπασχόλησης) που συχνά, αν όχι κατά κανόνα, υποκρύπτουν σχέσεις εξαρτημένης εργασίας. Η αγωνιστική κινητοποίηση των ταχυμεταφορέων υπήρξε μαζική. Επέδειξε δε πράγματι εντυπωσιακή ωριμότητα και ταξική αυτογνωσία και αυτοπεποίθηση. Σημειωτέον ότι, πέραν της ευρύτερης συνδικαλιστικής συμπαράστασης, η κινητοποίηση αυτή προκάλεσε ένα κύμα αλληλεγγύης και από τους πελάτες – χρήστες της e-food. Αποτέλεσμα της μετωπικής αυτής σύγκρουσης υπήρξε μια περιφανής νίκη των ταχυδιανομέων, καθώς δεν ματαιώθηκαν μόνο οι προκλητικές μετατροπές των συμβάσεων εργασίας, αλλά πολύ περισσότερο, η εταιρεία ανακοίνωσε ότι η εργασιακή πολιτική από ‘δω και στο εξής θα κινείται βασικά στην κατεύθυνση των συμβάσεων εξαρτημένης εργασίας αορίστου χρόνου. Επρόκειτο πράγματι για μια αγωνιστική κινητοποίηση, που δεν έχει να ζηλέψει τίποτε από τις γνωστές κινητοποιήσεις στις πλατφόρμες Foodora, Deliveroo και Amazon.
2 Ήταν έτσι επόμενο η ασκηθείσα κατά των σχετικών ρυθμίσεων του νομοσχεδίου Χατζηδάκη (ήδη ν. 4808/2021) κριτική να αναζωπυρωθεί. Τούτο δε καθώς η ευνοούσα εμφανώς τις πλατφόρμες, διεκδικούσα «παγκόσμια πρωτοτυπία» διάταξη, που καθιέρωνε τεκμήριο υπέρ της αυτοαπασχόλησης, παρέμεινε αμετάβλητη. Πρόκειται για μια ρύθμιση, η οποία, όπως έχει ήδη σε άλλη θέση υπογραμμιστεί, βρίσκεται στο αντίποδα της δικαιοπολιτικής συζήτησης στην ΕΕ (βλ. εντελώς πρόσφατο ψήφισμα Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 21/9/2021) και έχει ήδη τύχει νομοθετικής αποδοχής σε ορισμένες χώρες, όπως η Ισπανία, αλλά και η Πολιτεία της Καλιφόρνιας. Για τους σοβαρά ενασχολούμενους με το εργατικό δίκαιο της ψηφιακής εποχής, ανεξαρτήτως νομικής αξιολόγησης του φαινομένου της εργασίας στις πλατφόρμες, η καθιέρωση του τεκμηρίου αυτοαπασχόλησης, καθώς προσδίδει τυπική νομιμοποίηση σε μια, κατά κανόνα de facto εφαρμοζόμενη από τις ψηφιακές πλατφόρμες, πολιτική ψευδοαυτοαπασχόλησης, προανήγγειλε ουσιαστικά την επερχόμενη αξιοποίησή του. Εξάλλου αποτελεί πλέον κοινή παραδοχή ότι η χαρακτηρίζουσα την εργασία στις πλατφόρμες, διευρυνόμενη γκρίζα ζώνη της νομικής ασάφειας και της βιοποριστικής επισφάλειας συνιστά πρόσφορο έδαφος για την ευδοκίμηση του φαινομένου της κρυπτομισθωτής εργασίας. Δεν είναι έτσι τυχαίοι ούτε υπερβολικοί οι χαρακτηρισμοί, όπως «ψηφιακό προλεταριάτο ή πρεκαριάτο» και «μεταμοντέρνα (ψηφιακή) δουλεία ή δουλοπαροικία». Υπό το πραγματολογικό αυτό πρίσμα, ευεξήγητο είναι το τυγχάνον ευρύτερης αποδοχής αίτημα για έκδοση Οδηγίας, η οποία θα παρέχει στους εργαζομένους στις πλατφόρμες βασική εργατικοδικαιική προστασία, τουλάχιστον σε πρώτη φάση στις πλατφόρμες Gig Work, όπου η εργασία εκτελείται «επί τόπου και δια ζώσης», δηλαδή στις πλατφόρμες τύπου Wolt, e-food, Deliveroo κλπ. Στην κατεύθυνση άλλωστε αυτή κινούνται τα Ανώτατα Δικαστήρια της Ισπανίας, της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου που αξιολόγησαν τις σχετικές εργασίες ως εξαρτημένης μορφής. Τούτο δε καθώς στις εργασίες αυτές, σε αντίθεση με το πολύμορφο, αδιαφανές και πολύπλοκο Crowdworking, είναι ευκολότερα ανιχνεύσιμος, εντοπίσιμος, προσδιορίσιμος και συνακόλουθα αποδείξιμος ο ορθός νομικός χαρακτηρισμός των επίμαχων σχέσεων παροχής εργασίας ως συμβάσεων μισθωτής εργασίας. Σημειωτέον στη θέση αυτή ότι προς την ορθή αυτή δικαιοπολιτική επιλογή φαίνεται να εκινείτο και ο πρώην Υπουργός Εργασίας Ι. Βρούτσης. Τούτε δε καθώς σε σχετική του Εγκύκλιό του (4/11/2020, αριθμ. πρωτ.: οικ 45628/414) είχε ταχθεί, εμμέσως πλην σαφώς, υπέρ του τεκμηρίου εξαρτημένης εργασίας κρίνοντας ότι οι παρεχόμενη μέσω ψηφιακών πλατφορμών υπηρεσία διανομής προϊόν των εστίασης «προσιδιάζει στη φύση και τα χαρακτηριστικά εξαρτημένης εργασίας».
3 Κατόπιν αυτών θα περίμενε ίσως κανείς, με τον κίνδυνο βεβαίως να θεωρηθεί αιθεροβάμων, ότι μετά τις επιβεβαιώσασες την ασκηθείσα κατά του τεκμηρίου αυτοαπασχόλησης του εργασιακού νομοσχεδίου οι εξελίξεις κριτική στην e-food, ο Υπουργός Εργασίας, που κόπτεται για την «εκσυγχρονιστική φιλεργατική πολιτική» του, θα αποτολμούσε κάποια στοιχειώδη και υποτονική, ακόμα και προσχηματική, αυτοκριτική, συνοδευόμενη από κάποια έστω ασαφή και αόριστη, επανεξέταση του ζητήματος. Ωστόσο, η σχετική προσδοκία αποδείχθηκε φρούδα, προϊόν αντικατοπτρισμού! Τούτο δε καθώς η ενσυνειδήτως ασκούμενη, ετεροκαθοριζόμενη και νεοφιλελευθεροκρατούμενη «εκσυγχρονιστική εργασιακή πολιτική» του Υπουργού δεν θα μπορούσε να επιτρέψει την παραμικρή αναδίπλωση, πολλώ μάλλον την υιοθέτηση της άποψης Βρούτση. Υπό το πρίσμα αυτό, η αντίδραση του Υπουργού στην προκαλέσασα την «εξέγερση των ντελιβεράδων» μετατροπή ικανού αριθμού συμβάσεων εργασίας σε συμβάσεις ελεύθερης συνεργασίας βεβαίως δεν αιφνιδίασε. Έτσι, με σχετικές δηλώσεις του, προσπάθησε εις μάτην να απαλλάξει την επίμαχη ρύθμιση του ν. 4808/2021 από κάθε συμβολή ή επιρροή της στις εξελίξεις στην e-food, τις οποίες απέδωσε αποκλειστικά στην πολιτική της εταιρείας. Πιο συγκεκριμένα, ο Υπουργός σε συνέντευξή του στον τηλεοπτικό σταθμό ΣΚΑΪ στις 20/9/2021 αρνήθηκε την όποια σχέση των εξελίξεων στην e-food με το ν. 4808/2021, ο οποίος κατ’ αυτόν διέπεται από «φιλεργατικό πνεύμα».
Αποφεύγοντας δε κάθε αναφορά στο τεκμήριο αυτοαπασχόλησης και βεβαίως στην Εγκύκλιο Βρούτση, τόνισε ότι, όπως ακριβώς επί Κυβερνήσεως Τσίπρα (;), έτσι και σήμερα, «επιτρέπεται» (!) στον εργαζόμενο να «επιλέξει», αν θα είναι μισθωτός ή ελεύθερος συνεργάτης. Πρόσθεσε δε με τη «βεβαιότητα ειδήμονος» ότι αυτό συμβαίνει σε όλη την Ευρώπη με εξαίρεση την Ισπανία, επαιρόμενος ότι με τον επίμαχο νόμο αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά (!) η διάκριση ανάμεσα στις δύο κατηγορίες (εννοεί προφανώς τους μισθωτούς και τους ελεύθερους συνεργάτες) στον τομέα της παροχής εργασίας μέσω πλατφορμών. Τέλος τόνισε την αναγνώριση συνδικαλιστικών δικαιωμάτων στους αυτοπασχολούμενους. Εν κατακλείδι ο Υπουργός απέδωσε τις ενέργειές της e-food αποκλειστικά στην «αθέμιτη πρακτική» της εταιρείας, αρνούμενος κάθε επιρροή σ’ αυτήν του ν. 4808/2021.
4 Δυστυχώς για τον, συμπαθή κατά τα άλλα, Υπουργό Εργασίας, μια στοιχειώδης, αντικειμενική και καλόπιστη, αξιολόγηση των γεγονότων και της συσχέτισής τους με τον, φιλεργατικό υποτίθεται, νόμο, όχι μόνο δεν δικαιώνει τις υποστηριζόμενες από αυτόν θέσεις. Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει ότι πίσω από ανακρίβειες, αστοχίες και ωραιοποιήσεις επιχειρείται η συγκάλυψη της συμβολής του νόμου στη διευκόλυνση και ενίσχυση παρόμοιων «αθέμιτων πρακτικών». Ειδικότερα πρέπει να σημειωθούν τα εξής: Βεβαίως η διαχειριζόμενη την πλατφόρμα e-food, όπως και κάθε σχετική πλατφόρμα, δεν περίμενε για την εφαρμογή της πολιτικής του κατά κανόνα χαρακτηρισμού των επίμαχων σχέσεων παροχής εργασίας, συχνά ψευδεπιγράφως, ως σχέσεων αυτοαπασχόλησης, την ψήφιση ενός διευκολυντικού και ενισχυτικού της πολιτικής αυτής νόμου. Ωστόσο, επειδή η πολιτική αυτή βρίσκεται στο στόχαστρο της κριτικής, αναμένεται δε ο περιορισμός και η οριοθέτησή της μέσω σχετικής Οδηγίας, ήταν επόμενο οι ψηφιακές πλατφόρμες, ιδίως οι πλατφόρμες Gig Work –παράλληλα με τις ασκούμενες πιέσεις για μια κατά το δυνατόν ηπιότερη περιοριστική θεσμική παρέμβαση (ως γνωστόν οι πιέσεις αυτές μέσω σχετικού δημοψηφίσματος ματαίωσαν την εφαρμογή του ν. «Assembly Bill» – 1/1/2020 στην Καλιφόρνια, που προέβλεπε μαχητό τεκμήριο υπέρ της μισθωτής εργασίας)– να μην εμφανίζουν «υπερβάλλοντα ζήλο» στην εφαρμογή της πολιτικής της (ψευδο)αυτοαπασχόλησης. Πολλώ μάλλον καθώς ως συμβιβαστική λύση έδαφος φαίνεται να κερδίζει εκείνη, η οποία θεωρεί τους εργαζομένους στις πλατφόρμες ως παρόμοια με τους μισθωτούς πρόσωπα (βλ. άρθρο 1 παρ. 2 ν. 1876/1990), που λόγω της οικονομικής βασικά εξάρτησής τους, χρήζουν βασικής εργατικοδικαιικής προστασίας. Υπό τις συνθήκες αυτές είναι προφανές ότι η καθιέρωση του τεκμηρίου αυτοαπασχόλησης υπήρξε για τις δρώσες στην Ελλάδα ψηφιακές πλατφόρμες εργασίας ένα «θεόπεμπτο δώρο». Τούτο δε καθώς, προσδίδοντας στην πρακτική της ψευδεπίγραφης κατά κανόνα αυτοαπασχόλησης τυπική νομιμοποίηση και περιορίζοντας σε σημαντικό βαθμό τον κίνδυνο δικαστικής αξιολόγησής της ως παράνομης, άνοιξε διάπλατα τον δρόμο για την απρόσκοπτη και ανεπιφύλακτη εφαρμογή της. Με άλλα λόγια ο νόμος 4808/2021 (άρθρο 69 παρ. 2), αφ’ ης στιγμής τέθηκε σε ισχύ, προανήγγειλε την εξέλιξη αυτή. Απλώς η e-food έσπευσε να πρωτοστατήσει στην αξιοποίησή του. Η θέση, εξάλλου, ότι, «με εξαίρεση το ισπανικό εργατικό δίκαιο», η χώρα μας «επέτρεψε» στους εργαζομένους να «επιλέξουν» συμβατικό status μεταξύ μισθωτής και ανεξάρτητης εργασίας, διεκδικώντας μάλιστα και σχετική «πρωτιά», αν δεν πρόκειται για εσφαλμένη γραπτή απόδοση του, ευπαθούς σε φραστικά ατοπήματα, προφορικού λόγου, βρίσκεται εκτός νομικής πραγματικότητας. Εξάλλου το δίπολο εξαρτημένης εργασίας – αυτοαπασχόλησης αποτελεί αυτονόητο παραδοσιακό πυλώνα της συμβατικής ελευθερίας κατά την παροχή εργασίας.
5 Ωστόσο η «ατυχής» αναφορά του Υπουργού στο ισπανικό παράδειγμα ως δήθεν εξαίρεσης από την αυτονόητη δυνατότητα «επιλογής» του συμβατικού τύπου, προσφέρει την ευκαιρία μιας επιγραμματικής παρουσίασης της πράγματι ριζοσπαστικής παρέμβασης του Ισπανού νομοθέτη στον ευαίσθητο και καινοφανή χώρο παροχής εργασίας στις πλατφόρμες Gig Work.
Ειδικότερα σύμφωνα με το οικείο βασιλικό διάταγμα (25/9/2020), το οποίο αποτελεί καταστάλαγμα ενός ευρύτατου κοινωνικού διαλόγου και στηρίζεται στην προαναφερθείσα απόφαση του Ανώτατου Ισπανικού Δικαστηρίου, α) η ψηφιακή πλατφόρμα Gig Work υποχρεώνεται να ενημερώνει τους εργαζομένους για όλες τις παραμέτρους και τους κανόνες που διέπουν την αλγοριθμική διαχείριση και τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που επιδρούν στη λήψη αποφάσεων, οι οποίες επηρεάζουν τους όρους εργασίας και την πορεία της απασχόλησης, συμπεριλαμβανομένης της επεξεργασίας ψηφιακών προφίλ κλπ., β) προστίθεται στον Κώδικα Εργασίας ρύθμιση, κατά την οποία η δραστηριότητα των προσώπων που παρέχουν υπηρεσίες διανομής ή παράδοσης οποιουδήποτε προϊόντος ή εμπορεύματος για λογαριασμό εργοδοτών, που ασκούν τις εξουσίες της οργάνωσης, διεύθυνσης και ελέγχου κατά τρόπον άμεσο, έμμεσο ή σιωπηρό μέσω αλγοριθμικής διαχείρισης των παρεχομένων υπηρεσιών ή των όρων εργασίας μέσω ψηφιακής πλατφόρμας, τεκμαίρεται ότι υπάγεται στο ρυθμιστικό πεδίο του ως άνω Κώδικα.
Η καθιέρωση του τεκμηρίου αυτοαπασχόλησης υπήρξε για τις δρώσες στην Ελλάδα ψηφιακές πλατφόρμες εργασίας ένα «θεόπεμπτο δώρο». Τούτο δε καθώς, προσδίδοντας στην πρακτική της ψευδεπίγραφης κατά κανόνα αυτοαπασχόλησης τυπική νομιμοποίηση και περιορίζοντας σε σημαντικό βαθμό τον κίνδυνο δικαστικής αξιολόγησής της ως παράνομης, άνοιξε διάπλατα τον δρόμο για την απρόσκοπτη και ανεπιφύλακτη εφαρμογή της
6 Αλλά και η θετική καταρχήν, παρά τις νομοτεχνικές αστοχίες, τα νομικά – δογματικά άλματα και τις αξιολογικές αντιφάσεις, αναγνώριση συλλογικών δικαιωμάτων στις επαγγελματικές οργανώσεις των αυτοαπασχολούμενων συλλήβδην και αδιακρίτως, ιδίως δε του δικαιώματος διαπραγμάτευσης και σύναψης συλλογικής συμφωνίας μέσω απευθείας παραπομπής στο άρθρο 1 παρ. 2 του ν. 1876/1990, θα προκαλέσουν πιθανότατα ερμηνευτικά ζητήματα ανασταλτικά της υλοποίησης του δικαιώματος. Τούτο δε καθώς η σχετική δικαιοπολιτική συζήτηση για την αναγνώριση βασικών εργατικοδικαιικών και κοινωνικοασφαλιστικών δικαιωμάτων στην ΕΕ στους αυτοαπασχολούμενους αφορά πρωτίστως την κατηγορία των οικονομικά, και όχι μόνον, εξαρτημένων και δευτερευόντως τους κατά μόνας, δηλαδή τους μη χρησιμοποιούντες συνεργάτες, αυτοαπασχολούμενους (Soloselbstaendige).
7 Κατόπιν όλων αυτών καθίσταται σαφές ότι η αποδοθείσα από τον Υπουργό Εργασίας ευθύνη για τη μετατροπή των συμβάσεων εργασίας σε συμβάσεις ελεύθερης συνεργασίας αποκλειστικά στην e-food, αρνουμένης κάθε συσχέτισης της εξέλιξης αυτής με τη θέσπιση τεκμηρίου αυτοαπασχόλησης από το ν. 4808/2021, δεν είναι απλώς άστοχη και ανακριβής. Πολύ περισσότερο επιχειρεί ανεπιτυχώς να συγκαλύψει μια νομοθετική επιλογή, ευρισκόμενη παντελώς εκτός δικαιοπολιτικού κλίματος, που διέπεται από την επιτακτική ανάγκη νομοθετικής ανάσχεσης και όχι διευκόλυνσης του επικρατούντος στις ψηφιακές πλατφόρμες εργασίας φαινομένου της ψευδοαυτοαπασχόλησης. Εξάλλου το γεγονός ότι ο Υπουργός φαίνεται να γνώριζε ότι τέτοιες «αθέμιτες πρακτικές» ενδημούν στον αδιαφανή χώρο των, αλγοριθμικά διαχειριζομένων από πανίσχυρους πολυεθνικούς ομίλους, παρεχομένων μέσω ψηφιακών πλατφορμών εργασιών, θα έπρεπε, λαμβανομένης υπόψη και της Εγκυκλίου Βρούτση, να τον είχε οδηγήσει, αν όχι σε διαφορετική δικαιοπολιτική επιλογή, τουλάχιστον σε ένα στοιχειώδη αυτοκριτικό αναπροβληματισμό αντί στην ανάληψη του άχαρου απολογητικού ρόλου απονοχοποίησης μιας πανθομολογουμένως «ατυχούς» διάταξης.
