«Η “φιλοσοφία” του φασισμού προσπαθεί να κρύψει πως είναι η φιλοσοφία της ωμής βίας. Και προσπαθεί να παραστήσει πως οι σκοποί του φασισμού είναι ηθικοί, πνευματικοί και καλλιτεχνικοί, ενώ είναι η άρνηση της ατομικής ελευθερίας και η διαστροφή του πνεύματος και του ήθους»
Κώστας Βάρναλης, 17/12/1940
Δεκέμβρης ήταν πάλι. Του 1940. Η Ελλάδα έδινε τη μάχη στο Αλβανικό Μέτωπο. Όλοι ενωμένοι εναντίον του κατακτητή. Όλοι; Περίπου… Υπό όρους βεβαίως.
Ας πάρω όμως τα πράγματα από την αρχή: Την προηγούμενη εβδομάδα έγραφα για το βιβλίο «Βερολίνο 1933», που στιγματίζει τη στάση του διεθνούς τύπου απέναντι στους Ναζί…
Σήμερα, ξεφυλλίζοντας τα «Πολεμικά» του Κώστα Βάρναλη, η εικόνα που αποκομίζω είναι πολύ διαφορετική. Είναι 81 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Πρωία από τον Νοέμβριο του 1940 έως τον Απρίλιο του 1941. Κυκλοφόρησαν πρόσφατα από τις εκδόσεις Αρχείο με φιλολογική επιμέλεια και κείμενα του Νίκου Σαραντάκου.
Αυτό που προκαλεί μεγάλη εντύπωση είναι ο τρόπος που ο Βάρναλης καταφέρεται εναντίον του φασισμού και πως ξεχωρίζει τον ιταλικό λαό από το καθεστώς του Μουσολίνι. Δεν κάνει εντύπωση γιατί τα γράφει ο συγκεκριμένος συγγραφέας, αλλά για το γεγονός ότι τα γράφει σε εφημερίδα που κυκλοφορεί νομίμως μέσα στη δικτατορία Μεταξά. Οι παραλληλισμοί είναι σαφέστατοι.
«Στη σημερινή Ιταλία κράτος και φασιστικό κόμμα ταυτίζονται. Δηλαδή, η σημερινή Ιταλία είναι κτήμα μιας οργανωμένης σπείρας που επικεφαλής της είναι ο Ντούτσε, “η θέληση του ενός”, όπως εξηγεί ο ίδιος…», γράφει στις 19 Δεκεμβρίου του 1940.
Όμως το καθεστώς Μεταξά επαγρυπνεί. Το ίδιο βράδυ τον καλούν στην Ασφάλεια μαζί με άλλους αρθρογράφους και συγγραφείς. Ο Νίκος Σαραντάκος, για το συγκεκριμένο περιστατικό, παραθέτει την αφήγηση του ίδιου του Βάρναλη, του Ασημάκη Πανσέληνου αλλά και του Γιώργου Σεφέρη που δούλευε τότε στο υπουργείο Τύπου.
Γράφει ο Σεφέρης: «[…] οι ασφάλειες παρατήρησαν πως ορισμένοι διανοούμενοι το παραξήλωναν. Ότι στα άρθρα τους εναντίον του εχθρού μεταχειρίζουνταν με τρόπο ύποπτα επίμονο εκφράσεις που καυτηρίαζαν την ιδεολογία του Μουσολίνι. Έτσι ένα βραδάκι τους σάρωσαν και τους πήγαν στο Τμήμα. Στον καιρό ειρήνης θα τους φόρτωναν σε κανένα καραβάκι και θα τους έστελναν να πλέξουν ειδύλλια στα ωραία νησιά του Αιγαίου. Αλλά τώρα είχαμε και συμμάχους… Ο αστυνόμος λοιπόν περιορίστηκε να τους νουθετήσει και τους είπε:
– Κύριοι έχετε όλη την ελευθερία να τονώνετε το φρόνημα του λαού. Αλλά δεν είναι σωστό να βρίζετε τον φασισμό. “Κι εμείς είμαστε φασιστικό κράτος.”
[…] Η λογοκρισία είχε αντικαταστήσει σε δημοσιογραφικά τηλεγραφήματα, με τις λέξεις Ιταλός, ιταλικός, τις λέξεις φασίστας, φασιστικός…»
Ο Πανσέληνος, ο οποίος αναφέρει πως το περιστατικό έγινε στις 19 Δεκεμβρίου και οι αρθρογράφοι κρατήθηκαν τη νύχτα στο τμήμα, λέει πως ο υποδιοικητής της Ασφάλειας Παξινός τους απείλησε αν συνέχιζαν να γράφουν με αυτό το ύφος:
«[…] Ξέρουμε πολύ καλά τι ήσαστε. Να προσέξετε γιατί θα βρείτε μπελά… να μη ξεμυτίσετε πια με τέτοια δημοσιεύματα, γιατί θα την πάθετε άσχημα. Εμάς δεν μπορείτε εσείς να μας κοροϊδέψετε…»
Ο Βάρναλης αναφέρθηκε στο περιστατικό σε κείμενό του στον Ρίζο της Δευτέρας στις 27/10/1947. Γράφει – μεταξύ άλλων:
«[…] εμείς οι αριστεροί δημοσιογράφοι και διανοούμενοι πήραμε στα σοβαρά (όπως κι ο λαός) τον πόλεμο κατά των “βαρβάρων επιδρομέων”. Και γράφαμε πύρινα άρθρα εναντίον τους – εναντίον του “φασισμού”… ένα βράδυ μας μαζέψανε στη Γενική Ασφάλεια τους ξεροκέφαλους αριστερούς που χαλούσαμε τη “δουλειά”. Ήταν (όσο θυμάμαι) ο Καρβούνης, ο Κορδάτος, ο Κορνάρος, ο Πανσέληνος, ο Μέξης, ο Σπ. Θεοδωρόπουλος. Και ξαφνικά, για λίγες ώρες μονάχα μας φέρανε τον ωραίον, κομψόν και γόητα, με ύφος “υπεράνω όλων” μας τον κ. Καραγάτση. Μα ως το βράδυ τον αφήσανε…»
Ο Βάρναλης αναφέρει και αυτός τις «νουθεσίες» του Παξινού και σημειώνει:
«Με άλλα λόγια εννοούσε πως έφταιγε ο ιταλικός λαός που μας μισούσε ή που είχε καταχτητικές βλέψεις, λες κι οι λαοί αισθάνονται ή ενεργούνε μονάχοι τους κι είναι υπεύθυνοι αυτοί για ό,τι αγαπούνε ή μισούνε και για ό,τι κάνουνε – όπως τα ομαδικά εγκλήματα εναντίον των αμάχων…»
Στο χρονογράφημά του ο Βάρναλης αναφέρει –παραλληλίζοντάς το– και το περιστατικό με διευθυντή εφημερίδας που ενοχλήθηκε για τα όσα έγραφε για τους Ρωμαίους δικτάτορες και πλουτοκράτες…
Όσον αφορά το περιστατικό, τελικά ο Βάρναλης ξανάρχισε να γράφει τα χρονογραφήματά του τρεις μέρες αργότερα. Για ένα δεκαήμερο απέφευγε να χρησιμοποιεί τις λέξεις «φασισμός» ή «φασιστικός», αλλά σύντομα επανήλθε στην προηγούμενη μαχητικότητά του, παρά τις συνέπειες που θα μπορούσαν να υπάρξουν…
Πάντως το καθεστώς δεν τον ενόχλησε ξανά γι’ αυτό το θέμα…
