του Θανάση Μουσόπουλου*
Το 2024 συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από το θάνατο του Κώστα Βάρναλη. Έχω τη χαρά εδώ και σαράντα χρόνια να ασχολούμαι με το πολύπλευρο έργο του βορειοθρακιώτη Κώστα Βάρναλη, έχοντας εκδώσει τρία βιβλία και δημοσιεύοντας πληθώρα εργασιών. Στον φιλόξενο Δρόμο της Αριστεράς έχω παρουσιάσει στο παρελθόν δύο άρθρα, «Κώστας Βάρναλης και 1821» (16 Μαρτίου 2021) και «Κώστας Βάρναλης και η Ανατολική Ρωμυλία / Βόρεια Θράκη – Μια ανιστόρητη απώλεια» (22 Νοεμβρίου 2021).
Ο Κώστας Βάρναλης, ιδεολόγος αγωνιστής, πιστεύει στον κοινωνικό και απελευθερωτικό ρόλο της τέχνης, παλεύοντας τον στείρο και αντιδιαλεκτικό ιδεαλισμό. Ο σύγχρονος άνθρωπος πολλά έχει να κερδίσει όταν έρθει σε επαφή με το ριζοσπαστικό πνεύμα του Βάρναλη.
Στη σειρά των κειμένων μας για τη νεοελληνική λογοτεχνία, θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τη ζωή και το έργο του Κώστα Βάρναλη (στο πρώτο μέρος) και δείγματα του λόγου του (στο δεύτερο).
***
Ο Κώστας Βάρναλης γεννήθηκε το 1833/34 στον Πύργο, μια ωραία και πλούσια πόλη της Ανατολικής Ρωμυλίας / Βόρειας Θράκης. Μετά το δημοτικό φοιτά στα πασίγνωστα Ζαρίφεια Διδασκαλεία της Φιλιππούπολης. Ο Βάρναλης δεν ήθελε να πάει σχολείο, γιατί προτιμούσε να γίνει ράφτης. Είχαν οικονομικό πρόβλημα, όμως με κληροδότημα του Γεώργιου Ζαρίφη φοιτά δωρεάν, ενώ και τα τέσσερα χρόνια στο γυμνάσιο είναι ο πρώτος μαθητής της τάξης του. Αποφοιτά σε ηλικία 18 χρονών και διορίζεται δάσκαλος στον Πύργο. Ο πατέρας του ήταν από τη Βάρνα (γι’ αυτό πήρε το επώνυμο Βάρναλης). Η Κοινότητα Βάρνας, λοιπόν, του χορηγεί υποτροφία για να σπουδάσει στην Αθήνα, Φιλολογία ή Θεολογία. Έτσι στα 1903 είναι φοιτητής στη Φιλοσοφική Αθηνών. Τα χρόνια των σπουδών του ήταν γεμάτα ανησυχία, αναταραχή, από τους αγώνες του δημοτικισμού. Ο ίδιος υιοθετεί τις αρχές του δημοτικισμού και το 1904 εκδίδει την ποιητική συλλογή «Κηρήθρες». Το 1908 παίρνει το δίπλωμα του και διορίζεται στην Αμαλιάδα, μετά στην Αργαλαστή Πηλίου και κατόπιν στα Μέγαρα. Ως το 1916 επιστρατεύεται δύο φορές, για να πάρει μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους. Το 1917 τον βρίσκουμε καθηγητή στον Πειραιά, ενώ τον ίδιο χρόνο δίνει διάλεξη στον «Παρνασσό» για τον συμπατριώτη του Γεώργιο Βιζυηνό. Το 1919 δημοσιεύεται το πολύστιχο ποίημα «Ο Προσκυνητής». Επίσης παίρνει υποτροφία για το Παρίσι, όπου μετεκπαιδεύεται στη νεοελληνική φιλολογία και αισθητική. Εκεί γνωρίζεται με τον Ψυχάρη και έρχεται σε επαφή με μια άλλη πραγματικότητα. Με την πτώση του Βενιζέλου, ανακαλείται και επιστρέφει στον Πειραιά.
Ήδη είχε μυηθεί στο διαλεκτικό υλισμό. Το 1922 εκδίδει στην Αλεξάνδρεια «Το φως που καίει» (με το χαρακτηριστικό ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας) και τον επόμενο χρόνο εκδίδεται «Ο λαός των μουνούχων». Το 1923 επιστρέφει στο Παρίσι, ενώ το 1924 διδάσκει νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία που διευθύνει ο Δημήτρης Γληνός. Την επόμενη χρονιά εκδίδεται το γνωστό βιβλίο του «Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική», ενώ το 1926 απολύεται οριστικά από το δημόσιο, λόγω των γραπτών του και των πεποιθήσεών του. Φεύγει στο Παρίσι και το 1927 δημοσιεύει τη δεύτερη μεγάλη ποιητική του συλλογή «Σκλάβοι Πολιορκημένοι». Όταν επιστρέφει από τη Γαλλία, εργάζεται για βιοπορισμό σε λεξικά, εφημερίδες και περιοδικά. Το 1929 παντρεύεται τη Δώρα Μοάτσου, με την οποία ζει ως το τέλος της ζωής του. Ο Βάρναλης ήταν πάντα ακμαίος και είχε αδυναμία στο ποτό και στο γυναικείο φύλο.
Το 1932 εκδίδεται το σημαντικότατο πεζογράφημά του «Η αληθινή απολογία τον Σωκράτη», ενώ στα 1935 επισκέπτεται με τον Γληνό τη Μόσχα, όπου παρακολουθούν το Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων. Τον ίδιο χρόνο εξορίζεται στον Αϊ-Στράτη και στη Μυτιλήνη. Στα δύσκολα χρόνια της 4ης Αυγούστου 1936, της Κατοχής και του Εμφυλίου ο Βάρναλης κράτησε με συνέπεια τις ιδέες του. Συνεργάζεται με την Εθνική Αντίσταση γράφοντας σε διάφορα έντυπα. Το 1939 δημοσιεύεται το «Ζωντανοί άνθρωποι», ενώ το 1946 παρουσιάζει το πεζό «Το ημερολόγιο της Πηνελόπης». Κατόπιν, το 1950 αρχίζει να δημοσιεύεται το μοναδικό θεατρικό του «Άτταλος ο Γ΄», που ολοκληρώνεται το 1954. Στα 1956 έχουμε μια εκλογή από το ως τότε ποιητικό του έργο «Τα Ποιητικά» από τις εκδόσεις Κέδρος, όπου εκδόθηκαν όλα τα έργα του. Την ίδια χρονιά κυκλοφορούν οι «Δικτάτορες» (πορτρέτα Ρωμαίων αυτοκρατόρων), ενώ η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών γιορτάζει επίσημα τα πενήντα χρόνια της λογοτεχνικής του δράσης. Το 1958 παρουσιάζονται οι δύο τόμοι των μελετών «Αισθητικά – Κριτικά». Την ίδια χρονιά μεταβαίνει στη Μόσχα, όπου του απονέμεται το βραβείο Λένιν για την ειρήνη.
Το 1965, σε ηλικία 82 ετών, εκδίδει την ποιητική συλλογή «Ελεύθερος Κόσμος». Πεθαίνει στις 16 Δεκεμβρίου 1974, μετά την πτώση της Δικτατορίας, με ακμαίες τις πνευματικές του δυνάμεις και ενώ το έργο του είχε αναγνωριστεί. Το 1975 έχουμε την έκδοση της ποιητικής συλλογής «Οργή λαού» (ποιήματα της εφταετίας) και το 1980 τα «Φιλολογικά απομνημονεύματα» (σειρά άρθρων αυτοβιογραφικού χαρακτήρα). Ο Βάρναλης επίσης μετέφρασε Αριστοφάνη, Ευριπίδη, Ξενοφώντα, Σοφοκλή, Κορνήλιο, Μολιέρο, Ρακίνα, Φλωμπέρ κ.ά. Αξιοπρόσεκτη επίσης είναι η μετάφραση και διασκευή για νέους του «Δον Κιχώτη» του Μιγκέλ Θερβάντες. Το 1985 παρουσιάστηκε η ποιητική συλλογή του 1904 «Πυθμένες» (είναι αυτόγραφη, διασώζεται στο αρχείο του «Ιδρύματος Κωστή Παλαμά» και προτάσσεται επιστολή του νέου Βάρναλη στον καταξιωμένο Παλαμά).
***
Τα έργα του Βάρναλη κινούνται σε τρεις χώρους: ποίηση, πεζό, κριτικά-αισθητικά. Λυρικός και σατιρικός ποιητής, δυνατός και εύστοχος πεζογράφος, διεισδυτικός και σφαιρικός κριτικός, σ’ όλα τα έργα του υπάρχει η κοινωνική ευαισθησία και ματιά, ενώ συναιρεί το ελληνικό με το οικουμενικό, το λαϊκό με το λόγιο, την παράδοση με την πρωτοπορία.
Στην ποίησή του τομή θεωρείται ο «Προσκυνητής» του 1919, που οδηγεί τη μεταγενέστερη δημιουργία του με ένα δραματικό συμβολισμό στην κοινωνική λειτουργία της τέχνης, ως απελευθερωτή του λαού από το στείρο και αντιδιαλεκτικό ιδεαλισμό.
Λυρισμός, δραματικότητα και σάτιρα αποκαλύπτουν τη δύναμη του ποιητικού, αλλά και του πεζού λόγου του Βάρναλη. Ιδιαίτερα, στο κλασικό κείμενο της νεοελληνικής πεζογραφίας «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη», ο συγγραφέας μετουσιώνει το Σωκράτη σε ένα «απόστολο του ιδεαλισμού και μοναχικό κοινωνικό επαναστάτη» (Θ. Ν. Μιχαηλίδη).
Στα κριτικά έργα του ο Βάρναλης εφαρμόζοντας τις ιδεολογικές του αρχές, ξαναδιαβάζει το Σολωμό, την κλασική και νεότερη παράδοση μας, συντελώντας στη διαμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας.
Κλείνουμε το πρώτο μέρος, με την αρχή από την «Αυτονεκρολογία» (1968) του Κώστα Βάρναλη:
Μισὸν αἰῶνα πάλευα κι ἀπάνου
γιὰ λευτεριὰ δικιά μου καὶ τῶν ἄλλων,
κι ὅλο πιότερο μ᾿ ἔπνιγεν ὁ βρόχος,
κι οἱ γενναῖοι, ποὺ μὲ πνίγανε, πιὸ δοῦλοι.
Μὲ μπουκῶναν μωρὸ «Μεγάλη Ἰδέα»
κρύβοντάς μου τὸν πιὸ αἱμοβόρο ὀχτρό μου:
νά ῾μαι τοῦ ξένου ὁ πάτος, νὰ μισῶ
καὶ νὰ καταφρονῶ τ᾿ ἀνόσιο πλῆθος.
Τὰ σκολειά μου τὰ κλείνανε τὰ μάτια.
Μοῦ τ᾿ ἄνοιγαν ἡ ζούγκλα τῶν Ὀλίγων
καὶ τὰ «καταραμένα» τὰ βιβλία.
Κι ὁλάνοιχτ᾿ ἀπομεῖναν ὡς τὸ τέλος […]
Δείγματα του πολύπλευρου έργου του στην επόμενη ενότητα.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
