Διαβάστε το Μέρος Α’
του Θανάση Μουσόπουλου*
Ο Νίκος Καζαντζάκης έχει πλούσιο και ποικίλο έργο. Ένα μικρό δείγμα θα παρουσιάσουμε, ξεκινώντας από το «το μεγαλύτερο έπος της λευκής φυλής», την Οδύσεια (33.333 17σύλλαβοι στίχοι), πρώτη έκδοση 1938.
Ο Οδυσσέας μετά τη μνηστηροφονία, δεν μπορούσε να μείνει στην Ιθάκη, και ξεκινά το μεγάλο του ταξίδι χωρίς επιστροφή. Λίγοι στίχοι από τη ραψωδία Δ, 949-960:
Στράφη ο πολύξερος, χαμογελάει στη σπαθοφρύδα Ελένη:
«Πίνω και στην υγειά σου, αθάνατη του κύκνου θυγατέρα!
Σμίγεις γλυκά το ζο και το θεό, και σοζυγιάς στα φρύδια
της γης την άγρια πεθυμιά και τ’ ουρανού την άγια χάρη.
Ας είσαι ευλογημένη που άναψες στην άνεργη ψυχή μας
το μέγα πόλεμο, κι ανοίχτη ο νους, κι οι θάλασσες πλατύναν,
κι ανέβη στα τραχιά κεφάλια μας και κάθισεν η νίκη,
το αιμοτοφτέρουγο μικρό πουλί με τη γλυκιά λαλίτσα.
Ας είσαι ευλογημένη απά στη γης και στο γλαυκό το κύμα·
σαν το μεγάλο ρόδο ανέβηκες στο ανάνθιστο χορτάρι,
σαν το μεγάλο στοχασμό, σγουρό, πολύφυλλο, φλογάτο,
ρόδο της γης, λαχτάρα των ματιών, χαρά του μαύρου αγέρα!
***
Από το πλούσιο δραματικό έργο του Καζαντζάκη επιλέξαμε τον «Καποδίστρια» (1944, πρώτη έκδοση 1946). Ο Καζαντζάκης γράφει: «Ο Καποδίστριας είναι μια πολυσύνθετη τραγική μορφή της νέας ιστορίας μας, που άναψε πολλά πάθη, ξεσήκωσε πολλούς φίλους κι οχτρούς κι ακόμα δεν μπόρεσε να κατασταλάξει σε μιαν αρμονικήν ενότητα. Ήταν μια ασκητική υψηλή φυσιογνωμία που κατέβηκε στην αναρχούμενη Ελλάδα για να βάλει τάξη». Ένα απόσπασμα, από τη σκηνή που ο Καποδίστριας εξομολογείται σε ένα παπά. Ο Κυβερνήτης λυγίζει:
«Πολλά δεν έχω γέροντα να πω… λίγες χαρές, δουλειά πολλή, σεμνές ανάγκες. Λόγο βαρύ θα πω, ο Θεός ας με συγχωρνάει. Καμιά δεν πάτησα εντολή του, δεν θυμούμαι… Ένα μονάχα βάρος νιώθω στην καρδιά μου. Κουράστηκα! Σιχάθηκα! Δεν τους θέλω τους Έλληνες! Συμφέροντα, ψευτιές, ατιμίες, προδοσίες… […] Η μόνη ελπίδα πια, η μεγάλη, τα παιδιά τους. Γι’ αυτό έχω τόσο πόθο για σχολειά. Γι’ αυτό μαζεύω απ’ τους δρόμους τα ορφανά και νοιάζομαι για τις μανάδες που βυζαίνουν τα μωρά τους. Έλληνες ίσως να γενούν αυτοί μια μέρα».
***
Ένα ξεχωριστό κεφάλαιο του καζαντζακικού γίγνεσθαι είναι τα ταξιδιωτικά κείμενα. Σε μια ραδιοφωνική εκπομπή το 1954 στο γαλλικό ραδιόφωνο, στην ερώτηση «Ποιο πράγμα είχε τη μεγαλύτερη επίδραση στη ζωή σας;», αμέσως ο Καζαντζάκης απάντησε «Τα όνειρα και τα ταξίδια». Ένα ταξίδι του στην Αγγλία το 1939 αποτυπώνεται σε βιβλίο που έγραψε το 1940 και παρουσιάστηκε τον επόμενο χρόνο. Σε μεταγενέστερες εκδόσεις, εξαιτίας της αγγλικής πολιτικής στο Κυπριακό, προστίθενται ανάλογα σχόλια.
Στον αρχικό Πρόλογο του έργου γράφει: «Αγάπησα τον λαό αυτό, θάμασα τις θεμελιακές για τον άνθρωπο αρετές του. Την υπερηφάνεια, την αξιοπρέπεια, το πείσμα, την αντοχή, την πειθαρχία. Λίγα λόγια, πολλά έργα, ανθρωπιά μεγάλη. […] Κι όπως παντού, κι εδώ το ανθρώπινο αίμα χύθηκε ποταμός, πλερώθηκε κι εδώ βαριά κι η πιο ασήμαντη νίκη. Μα ύστερα από αιώνες, στους βράχους επάνω, στους πράσινους λόφους και στα λιμάνια της Αγγλίας, τρία μεγάλα στήθηκαν εγγλέζικα τρόπαια: Magna Charta, Τζέντλεμαν, Σαίξπηρ. Αυτές είναι οι τρεις μεγάλες νίκες του ανθρώπου, made in England».
***
Ο Καζαντζάκης έγραψε πολλά μυθιστορήματα. Το πρώτο έχει τον τίτλο «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» και δημοσιεύτηκε το 1946. Ο κεντρικός ήρωας, ο Ζορμπάς, είναι πραγματικό πρόσωπο και ο Καζαντζάκης είχε συνεργαστεί μαζί του σε μια επιχείρηση μεταλλείων στη Μάνη. Στο έργο βέβαια το πρόσωπο μυθοποιείται και το σκηνικό της δράσης τοποθετείται στην Κρήτη, όπου ο συγγραφέας (αφηγητής) και ο Ζορμπάς προσπαθούν να εγκαταστήσουν λιγνιτωρυχείο.
Ο συγγραφέας «διανοούμενος» και ο Ζορμπάς άνθρωπος της δράσης, οι δυο μαζί συνθέτουν ολόκληρο το φάσμα της ζωής. Στο μυθιστόρημα κινούνται βέβαια και άλλα πρόσωπα, όπως της μαντάμ Ορτάνς με την οποία είχε συνδεθεί ο Ζορμπάς. Στο απόσπασμα οι δύο ήρωες επιστρέφουν από την κηδεία της, είναι ο περίφημος χορός του Ζορμπά:
«Χύθηκε στο χορό, χτυπούσε τα παλαμάκια, πηδούσε, στρουφογύριζε στον αγέρα, έπεφτε κάτω με λυγισμένα γόνατα κι αντιπηδούσε ανάερα καθιστός, σα λάστιχο. Άξαφνα τινάζουνταν πάλι αψηλά στον αγέρα, σα να το ’χε βάλει πείσμα να νικήσει της μεγάλους νόμους, να κάνει φτερά και να φύγει. Ένιωθες μέσα στο σαρακοφαγωμένο αυτό ταγαριασμένο κορμί την ψυχή να μάχεται να συνεπάρει τη σάρκα και να χυθεί μαζί της, αστροβολίδα, μέσα στο σκοτάδι. Τίναζε η ψυχή το κορμί, μα αυτό έπεφτε, δε βαστούσε πολλή ώρα στον αγέρα, το ξανατίναζε, ανήλεη, λίγο τώρα πιο αψηλά, μα πάλι το έρμο ξανάπεφτε αγκομαχώντας.
[…] Έσκυψα απάνω του ανήσυχος.
–Αλάφρωσα, είπε σε λίγο ∙ σα να μου πήραν αίμα. Τώρα μπορώ να μιλήσω».
***
Ο Νίκος Καζαντζάκης δημοσίευσε, πριν από την περίφημη «Ασκητική», μια σειρά άλλα δοκίμια: 1906: «Η αρρώστια του αιώνος», 1909: «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας» (εναίσιμος επί υφηγεσία διατριβή), 1913: «Henri Βergson», 1922: «Συμπόσιον» (φιλοσοφική πραγματεία σε μυθιστορηματικό πλαίσιο), 1930: «Ιστορία της ρώσικης λογοτεχνίας».
Το 1922 ξεκίνησε τη φιλοσοφική πραγματεία «Ασκητική, Salvatores Dei», ολοκληρώθηκε τον επόμενο χρόνο, η πρώτη έκδοση έγινε το 1927, αναθεωρημένη εκδίδεται το 1945.
Όλη αυτή η πορεία ως την τελική μορφή της Ασκητικής δείχνει γιατί το έργο αυτό θεωρείται η πεμπτουσία της σκέψης του.
«Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή.
Ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η επιστροφή· ταυτόχρονα το ξεκίνημα κι ο γυρισμός, κάθε στιγμή πεθαίνουμε.
Γι’ αυτό πολλοί διαλάλησαν: Σκοπός της ζωής είναι ο θάνατος.
Μα κι ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η προσπάθεια να δημιουργήσουμε, να συνθέσουμε, να κάμουμε την ύλη ζωή, κάθε στιγμή γεννιούμαστε.
Γι’ αυτό πολλοί διαλάλησαν: Σκοπός της εφήμερης ζωής είναι η αθανασία».
«Δε ζυγιάζω, δε μετρώ, δε βολεύουμαι! Ακολουθώ το βαθύ μου χτυποκάρδι. Ρωτώ, ξαναρωτώ χτυπώντας το χάος: Ποιος μας φυτεύει στη γης ετούτη χωρίς να μας ζητήσει την άδεια; Ποιος μας ξεριζώνει από τη γης ετούτη χωρίς να μας ζητήσει την άδεια; […] Ναι, σκοπός της Γης δεν είναι η ζωή, δεν είναι ο άνθρωπος΄ έζησε χωρίς αυτά, θα ζήσει χωρίς αυτά. Είναι σπίθες εφήμερες της βίαιης περιστροφής της».
***
Στις δύο επόμενες συναντήσεις μας θα προσεγγίσουμε τη λογοτεχνία του συμβολισμού και των κοινωνικών θεμάτων στο μεταίχμιο 19ου-20ού αι.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής.
