Το παρακάτω άρθρο, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου αναδημοσιεύουμε, αναρτήθηκε στην ηλεκτρονική έκδοση του περιοδικού Roar, στις 22 Απριλίου 2016.
Ο Πάολο Γκερμπάουντο είναι λέκτορας στο μάθημα Ψηφιακός Πολιτισμός και Κοινωνία, στο πανεπιστήμιο King’s του Λονδίνου και συγγραφέας του Tweets and the Streets: Social Media and Contemporary Activism (Τα τουίτς και ο δρόμος: Κοινωνικά Μέσα και Σύγχρονος Ακτιβισμός, 2012, Pluto press), ενώ ετοιμάζει το νέο του βιβλίο για τα επακόλουθα των κινημάτων του 2011, με τίτλο The flag and the mask (Η σημαία και η μάσκα).
2011: Μια χρονιά καταλήψεων που άλλαξαν τον κόσμο
Tου Πάολο Γκερμπάουντο
Το 2011 οι καταλήψεις πλατειών αποτέλεσαν μια καταιγίδα που, παρά την εξαφάνιση της, άλλαξε εκ θεμελίων και την «από τα κάτω» και τη θεσμική πολιτική.
Τι απέγινε με την μεγάλη υπόσχεση για κοινωνική αλλαγή που δημιούργησαν τα «κινήματα των πλατειών» του 2011; Τι άφησαν πίσω αυτές οι θεαματικές καταλήψεις δημόσιων πλατειών, από την πλατεία Ταχρίρ στο Κάιρο μέχρι την Πουέρτα Ντελ Σολ στη Μαδρίτη και την πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα; Σε ποιο βαθμό συνέβαλαν στην προώθηση του 99%, ή, των «κοινών και κανονικών ανθρώπων» που είχε στόχο να υποστηρίξει ο αγώνας τους;
Για τα κινήματα αντίστασης, όπως για κάθε κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο, έρχεται κάποτε η στιγμή του απολογισμού όσων συνέβησαν. Μια σημαντική στιγμή τόσο για να εκτιμηθεί το παρελθόν όσο και για να σχεδιαστούν οι μελλοντικές ενέργειες. Το τελευταίο φαίνεται εξαιρετικά επίκαιρο με την άνοδο νέων κινημάτων, όπως του Nuit Debut στην Γαλλία, που μπορούν να ιδωθούν σαν η συνέχεια του κύκλου του 2011. Πέντε χρόνια από το 2011, που δοξάστηκε σαν «το έτος του διαδηλωτή» στο ετήσιο εξώφυλλο του περιοδικού Times, ίσως να έχουμε την ικανή απόσταση από την θέρμη των γεγονότων για να σκιαγραφήσουμε κάτι σαν ισολογισμό των επιτευγμάτων και των απογοητεύσεων αυτού του σπουδαίου κύματος κινητοποιήσεων.
Η εκτίμηση των κινημάτων του 2011 είναι, όπως συνήθως συμβαίνει με μεγάλα ιστορικά γεγονότα, ένα εξαιρετικά επίμαχο θέμα. Τα κινήματα των πλατειών έχουν ενθουσιάζει στον ίδιο βαθμό που έχουν απογοητεύσει. Κι έχουν ταυτόχρονα υπο-αποδώσει και υπερ-αποδώσει.
Για μερικούς, αυτές οι διαμαρτυρίες μοιάζει να μην έχουν καταφέρει τίποτα εντελώς. Για άλλους, όπως ο Έλληνας ακτιβιστής Χρήστος Γιοβανόπουλος, «άλλαξαν εντελώς το πολιτικό τοπίο». Μερικοί, συμπεριλαμβανομένων πολλών νοσταλγικών αριστερών, τις βλέπουν σαν μία απλή παρέκκλιση από τη σοβαρή πολιτική, ή μια παιδιάστικη επίδειξη αφέλειας. Για άλλους, οι κινητοποιήσεις αποτελούν ένα αποφασιστικό σημείο καμπής στη σύγχρονη πολιτική. (1)
Τέτοιες μεγάλες διαφορές στις εκτιμήσεις προέρχονται από τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους ο κόσμος έχει προσλάβει αυτά τα κινήματα και τα αποτελέσματα τους. Διαφορετικές ιδεολογικές τοποθετήσεις οδηγούν σε διαφορετικές εκτιμήσεις. Αλλά επίσης προέρχονται από διαφορετικές κατανοήσεις γύρω από το ποια οφείλουν να είναι τα παραγόμενα κινημάτων διαμαρτυρίας, ποιο το μέτρο σύγκρισης (ο «κανόνας») με το οποίο μπορούμε να «μετρήσουμε» τα αποτελέσματα τους.
Όπως θα υποστηρίξω, τα κινήματα των πλατειών δεν έχουν εκπληρώσει την υπερβολικά επαναστατική υπόσχεση τους να τελειώνουν με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και να την υποκαταστήσουν με αυτόνομους «από τα κάτω» θεσμούς που σχηματίστηκαν μετά τις πλατείες. Αλλά έχουν αποτελέσει σημαντικά δημόσια έθιμα που διεκδικώντας δημόσιους χώρους και εμπλέκοντας τους πολίτες στις δημόσιες συζητήσεις σχετικά με τις οικονομικές και πολιτικές ανισότητες έχουν φέρει μια βαθιά πολιτιστική αλλαγή στην κοινωνία προς πιο προοδευτική κατεύθυνση. Έχουν συμβάλει στην δημιουργία νέων καμπανιών, πρωτοβουλιών και οργανώσεων, που τώρα αρχίζουν να συνιστούν μια σοβαρή πρόκληση στην νεοφιλελεύθερη τάξη πραγμάτων.
Πυροτέχνημα;
Ο βασικός λόγος για το διαδεδομένο σκεπτικισμό σχετικά με τα αποτελέσματα του κύματος κινητοποιήσεων του 2011 προέρχεται από την ταχεία κάμψη που αυτά γνώρισαν (αμέσως) μετά την κορύφωση τους. Το τέλος των καταλήψεων των πλατειών – είτε λόγω εκκενώσεων τους από την αστυνομία, είτε λόγω εσωτερικής εξάντλησης – άφηνε, συχνά, μια αίσθηση αποτυχίας και κενότητας, μαζί με μια τύψη ότι χάθηκε μια τεράστια ευκαιρία να (κατα)φέρουν μια κοινωνική αλλαγή.
Το ξεθύμασμα των κινημάτων επέφερε ένα συλλογικό «τραύμα» που χρειάστηκαν κάποιοι μήνες να ξεπεραστεί. Πολλοί από τους 130 διαδηλωτές από τους οποίους πήρα συνέντευξη για το βιβλίο μου Η Μάσκα και η Σημαία συσχέτισαν τη δυσπιστία τους (για τη δυνατότητα επιτυχίας), με το πώς ένα κίνημα που αναδύθηκε τόσο γρήγορα και σε τόσο μεγάλα ύψη μπόρεσε να καταρρεύσει τόσο γρήγορα. Στην κορύφωση των καταλήψεων των πλατειών, οι ακτιβιστές είχαν βρεθεί στην πρώτη γραμμή ενός μαζικού λαϊκού κινήματος που υπόσχονταν να αλλάξει ριζικά την κοινωνία, αλλά αμέσως μετά την εκκένωση ή το τέλος των κατασκηνώσεων (στις πλατείες) συχνά ένοιωθαν ότι βρέθηκαν πάλι ολομόναχοι – όταν το πλήθος που είχε μαζευτεί γύρω τους ξαφνικά εξατμίστηκε.
Το να σταματούσαμε όμως την εκτίμηση μας σε αυτή την αρχική απογοήτευση θα ήταν λάθος. Μεγάλες ιστορικές αναστατώσεις είναι γνωστό ότι παράγουν απογοήτευση σαν άμεσο αποτέλεσμα τους. Είναι τόσο μεγάλες οι ελπίδες που δημιουργούν που δεν μπορούν πιθανά να τις ικανοποιήσουν πλήρως. Η Γαλλική Επανάσταση οδήγησε στην Κυριαρχία του Τρόμου και στη δικτατορία του Ναπολέοντα. Ο μαγευτικός ενθουσιασμός που προκάλεσαν οι διαδηλώσεις του Μάη του ’68 εξατμίστηκε μετά την νίκη του Γκωλικού κόμματος στις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου. Αλλά, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι αυτά και όμοια γεγονότα άλλαξαν εκ βαθέων τον ρου της ιστορίας. Το ίδιο ισχύει και για το 2011.
Το 2011 δεν απέδωσε τις επαναστατικές ελπίδες που έτρεφαν οι πιο μαχητικοί του υποστηρικτές. Οι καταλήψεις του (2011) δεν έγιναν το έμβρυο μιας αναρχικής κοινωνίας αυτο-διαχειριζόμενων κοινοτήτων, όπως μερικοί από τους συμμετέχοντες ελπίζανε. Όμως, το κίνημα κινητοποιήσεων είχε θεμελιώδεις συνέπειες στη σύγχρονη πολιτική με λιγότερο αντιληπτούς και λιγότερο ριζοσπαστικούς τρόπους, αλλά όχι λιγότερο σημαντικούς.
Κατ’ αρχήν, οι καταλήψεις επανα-πολιτικοποίησαν την κοινωνία και διαμόρφωσαν κοινωνικά κινήματα και την πολιτική της αριστεράς. Επιπλέον, προκάλεσαν ένα βαθύ πολιτισμικό μετασχηματισμό, όπως φαίνεται από την αυξανόμενη σημασία της κοινής γνώμης στο θέμα της οικονομικής ανισότητας και της κρίσης της δημοκρατίας. Τέλος, έχουν λειτουργήσει σαν «εκκολαπτήρια» που συνέβαλαν στην άνοδο αντι-καθεστωτικών σχηματισμών και υποψηφίων, συμπεριλαμβανομένων του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα, των Podemos στην Ισπανία, του Jeremy Corbin στην Βρετανία και του Σάντερς στις ΗΠΑ.
Αυτές οι πολιτισμικές και πολιτικές αλλαγές θα ήταν ασύλληπτες χωρίς το κύμα των κινημάτων του 2011. Όχι μόνο δεν ήταν πυροτέχνημα, αλλά το 2011 ήταν ένας κατακλυσμιαίος χρόνος. Ένας χρόνος που παρά τις πολλές του αποτυχίες και ελλείψεις εγκαινίασε ένα νέο κύμα προοδευτικών πολιτικών που αλλάζει τον κόσμο.
Αντίο απάθεια
1. Βγαίνουμε στους δρόμους μετά την προσευχή της Παρασκευής, κρατώντας λουλούδια για να οργανώσουμε συγκεντρώσεις….
2. Χωρίς να πολυλογούμε ή να χασομεράμε, στοιχιζόμαστε σε γραμμές όπως στην προσευχή, με όσους έχουν λουλούδια στις πρώτες γραμμές
Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα του κύματος του 2011 είναι ότι άλλαξε την κουλτούρα και την ψυχολογία της κοινωνίας. Αυτός ο χρόνος διαμαρτυριών και επαναστάσεων έπαιξε σημαντικό ρόλο στην υπέρβαση της βαθιάς πολιτικής απάθειας, φυσικού συνοδού της νεοφιλελεύθερης επιταγής της Τ.Ι.Ν.Α., πως «δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική», και της συνεπαγόμενης ματαιότητας της πολιτικής που οδηγεί στην πολιτική απάθεια.
Ένα επαναλαμβανόμενο παράπονο μεταξύ των ακτιβιστών, την επομένη της χρηματιστικής κρίσης του 2008, ήταν το πως ο περισσότερος κόσμος δεν αντι-δράει, παρά τα υπερβολικά στοιχεία αποτυχίας του χρηματιστικού καπιταλισμού και τις τόσο πραγματικές συνέπειες τους στην καθημερινή ζωή της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Τα κινήματα του 2011 πρόσφεραν μια ισχυρή θεραπεία σε αυτή της διαδεδομένη αίσθηση αδυναμίας. Οι τεράστιες διαδηλώσεις και καταλήψεις έδειξαν με απτό τρόπο ότι η μαζική πολιτική δράση επανέρχεται στη σημερινή εποχή και ότι μπορεί ακόμα να έχει σημαντικές πολιτικές συνέπειες, όπως φάνηκε πολύ καθαρά με την πτώση των Αράβων δικτατόρων.
Σαν αποτέλεσμα, το 2011 ήταν η χρονιά που «ο φόβος άλλαξε στρατόπεδο», για να χρησιμοποιήσω μια έκφραση που υιοθετήθηκε από τους Ισπανούς ακτιβιστές. Ήταν η στιγμή που τα κινήματα διαμαρτυρίας αποβάλαν την ψυχολογία της ήττας – αυτή την απεχθή αίσθηση ότι βρισκότανε με κάποιο τρόπο στη λάθος πλευρά της ιστορίας – και άρχισαν να ξαναβγαίνουν στην επίθεση. Ο μαγευτικός ενθουσιασμός των καταλήψεων των πλατειών έπεισε πολλούς πώς, όχι μόνο δεν ζούμε στο «τέλος της ιστορίας» κατά την δύσφημη δήλωση του Φουκουγιάμα, αλλά στην πραγματικότητα είμαστε μάρτυρες της «αναγέννησης της ιστορίας», για να χρησιμοποιήσω την έκφραση του Alain Badiou.
Αυτή η νέα αίσθηση ενθουσιασμού και ελπίδας έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ενεργοποίηση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού που πριν είχαν βρεθεί στο περιθώριο της πολιτικής. Τα κινήματα κέρδισαν μεγάλα τμήματα της γενιάς της πρώτης δεκαετίας της χιλιετίας, που συχνά χαρακτηρίζονταν από τα κυρίαρχα ΜΜΕ σαν απόλυτα απολίτικη – κάτι που, όπως μάθαμε τα τελευταία χρόνια, απέχει πολύ από την αλήθεια.
Τα κινήματα του 2011 συνέβαλαν επίσης σε μια βαθιά αλλαγή στον πολιτικό λόγο και στο σύνολο των πιστεύω της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Ένα από τα πιο φανερά παραδείγματα αυτής της τάσης έρχεται από τις ΗΠΑ, μια χώρα στην οποία η συζήτηση για τις οικονομικές ανισότητες βρισκόταν περιθωριοποιημένη από τον κυρίαρχο πολιτικό λόγο τα τελευταία 30 χρόνια. Αλλά, την επομένη του Occupy, πολλοί πολιτικοί προσπάθησαν να εμφανίσουν τους εαυτούς τους σαν υποστηρικτές του 99% – των κανονικών ανθρώπων που είχαν περιθωριοποιηθεί πολιτικά από την αλαζονεία των υπερ-πλούσιων και του πολιτικού κατεστημένου.
Η χρονιά του 2011 επανακαθόρισε επίσης το λόγο των διαχωριστικών γραμμών της σύγχρονης σύγκρουσης, γύρω από την αντίθεση μεταξύ πολιτών και κατεστημένου, μεταξύ των απλών ανθρώπων και των ελίτ και μεταξύ των «από πάνω» και των «από κάτω», συνδέοντας έτσι οικονομικές και πολιτικές ανισότητες, φτώχεια και πολιτική περιθωριοποίηση. Αυτή η εκ βάθους αλλαγή κουλτούρας άνοιξε το δρόμο για την άνοδο νέων αντι-καθεστωτικών υποψηφίων και σχηματισμών που με ορμή τώρα καταλαμβάνουν την θεσμική πολιτική.
Οι καταλήψεις σαν «εκκολαπτήρια»
Το μεγαλύτερο παράδοξο σχετικά με τα αποτελέσματα του κινήματος των πλατειών είναι ότι η επίδραση τους ήταν μεγαλύτερη ακριβώς εκεί που κάποιος θα το περίμενε λιγότερο: στη σφαίρα των οργανώσεων της θεσμικής πολιτικής και της πολιτικής των κομμάτων.
Τα κινήματα του 2011 θα σχετίζονται για πάντα με το σύνθημα «δεν μας αντιπροσωπεύουν» – μία καθαρή καταγγελία της παρούσας μορφής της αντιπροσωπευτικής πολιτικής και της υπάρχουσας πολιτικής τάξης. Αλλά, ένας μεγάλος αριθμός αυτών που ενίσχυσαν και υποστήριξαν τα κινήματα του 2011 είδε τη ριζοσπαστική εμπλοκή με τους υπάρχοντες θεσμούς σαν το αναγκαίο μέσον να εξασφαλιστούν απτά πολιτικά αποτελέσματα σε πολλά θέματα που αναδείχτηκαν από αυτά τα κινήματα.
Έτσι, οι πλατείες έδρασαν σαν «εκκολαπτήρια» προσφέροντας έμπνευση, σαν πηγή νομιμοποίησης και προσωπικών δικτύων για αυτό το νέο κύμα ριζοσπαστικής θεσμικής πολιτικής. Χρησιμοποιώντας τους όρους της Jodi Dean, τμήματα από τα “πλήθη” (crowds) που συνευρέθηκαν το 2011 προχώρησαν στη δημιουργία πολιτικών κομμάτων. Από την Ελλάδα και την Ισπανία μέχρι τη Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ, οι καταλήψεις των πλατειών ακολουθήθηκαν από μια εκπληκτική άνοδο νέων αριστερών σχηματισμών και υποψηφίων. Η εκλογική ανάδυση του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα, που τελικά τον έφερε στην εξουσία, βασικά προωθήθηκε από τη δύναμη του κινήματος των αγανακτισμένων. Στην Ισπανία, οι Podemos κατάφεραν, τουλάχιστον αρχικά να πιάσουν μεγάλο μέρος της ενέργειας του κινήματος των πλατειών και να υιοθετήσει μερικές από τις πρακτικές του της άμεσης δημοκρατίας, μέσω των τοπικών του κύκλων και των μορφών ηλεκτρονικής διαβούλευσης.
Η σύνδεση με το κίνημα των indignados ήταν ακόμα πιο καθαρή στα σχήματα των τοπικών εκλογών που κατέλαβαν τα δημαρχεία της Βαρκελώνης και της Μαδρίτης το 2015. Στη Μεγ. Βρετανία, η εκλογή του Τζέρεμι Κόρμπιν σαν ηγέτη των Εργατικών το φθινόπωρο του 2015 και η εντυπωσιακή επίδοση του Μπέρνι Σάντερς, στις προκριματικές εκλογές των Δημοκρατικών στις ΗΠΑ, φέρουν επίσης την υπογραφή του κύματος του Occupy. Αυτά τα πολιτικά φαινόμενα θα ήταν αδιανόητα χωρίς την υποστήριξη μιας γενιάς νέων ακτιβιστών που ενηλικιώθηκαν πολιτικά στις κατηλειμένες πλατείες του 2011.
Μία τέτοια «προβολή στους θεσμούς» κινημάτων διαμαρτυρίας σίγουρα δεν αποτελεί νέο φαινόμενο. Επανειλημμένα στην ιστορία, κύματα αντίστασης έχουν ακολουθηθεί από την ανάδυση νέων πολιτικών κομμάτων και ριζοσπαστών υποψηφίων σαν πρόταση θεσμικής εκπροσώπησης των αιτημάτων που έχουν θέσει (τα κινήματα). Η ανάδυση των εργατικών κινημάτων το 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα οδήγησαν στη δημιουργία των πρώτων Σοσιαλιστικών και Κομμουνιστικών κομμάτων. Σε μερικές χώρες, με πρώτη την Γερμανία, οι διαμαρτυρίες του 1968 και της δεκαετίας του ’70 βρήκαν πολιτική έκφραση στα νεο-σχηματιζόμενα Πράσινα κόμματα.
Φυσικά, η σχέση κόμμα – κίνημα είναι μία ιδιαιτέρως γεμάτη αντιθέσεις σχέση συνήθως. Γι’ αυτό και δεν αποτελεί έκπληξη ότι όμοια προβλήματα αναδύονται μετά από τα κινήματα των πλατειών. Η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ αρχικά δημιούργησε μεγάλες ελπίδες σε πολλούς από τους διαδηλωτές της πλατείας Συντάγματος, για να οδηγήσει συχνά σε πικρές απογοητεύσεις μετά την υποταγή του στους ξένους δανειστές τον Ιούλιο του 2015. Ομοίως, ένας αριθμός αποφάσεων των Podemos και του αρχηγού τους Pablo Iglesias έχουν κριτικαριστεί ότι αποσαθρώνουν το δημοκρατικό πνεύμα του κινήματος του 2011 και πως επιβάλουν παραδοσιακού τύπου «από πάνω προς τα κάτω» δομές.
Αυτά και παρόμοια γεγονότα οδήγησαν πολλούς από τους βετεράνους του 2011, ειδικά αυτούς από πιο αναρχικές ή αυτόνομες παραδόσεις, να δούνε την εκλογική ή θεσμική στροφή περισσότερο σαν προδοσία παρά σαν συνέχεια του πνεύματος του 2011. Είναι εντελώς δίκαιο τα κινήματα αντίστασης να κριτικάρουν και να θέτουν προκλήσεις στα κόμματα, συμπεριλαμβανομένων αυτών που εκπροσωπούν πολιτικές απόψεις κοντινές προς αυτά. Την ίδια στιγμή, είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι αυτή η εκλογική στροφή της σύγχρονης ριζοσπαστικής πολιτικής είναι επίσης αποτέλεσμα μιας συλλογικής συνειδητοποίησης, κοινής σε πολλούς βετεράνους των κινημάτων του 2011, των ορίων της νεο-αναρχικής άρνησης των τυπικών οργανώσεων και ηγεσιών, και της ανάγκης να συνοδευτούν τα εξ’ ανάγκης πρόσκαιρα κινήματα διαμαρτυρίας με πιο ανθεκτικές και δομημένες μορφές πολιτικής οργάνωσης.
Η αρχή βρίσκεται εδώ
Δεδομένων του εύρους και βάθους των αποτελεσμάτων που παράχθηκαν από τα κινήματα του 2011, μπορεί να ειπωθεί ότι τώρα ζούμε σε ένα μετα-2011 κόσμο. Έναν κόσμο για τον οποίο το 2011 στέκεται κάτι σαν «έτος μηδέν» – μια θεμελιακή στιγμή για μια «νέα πολιτική» που ικανοποιεί την υπόσχεση που δήλωνε η φημισμένη αφίσα του Occupy «η αρχή είναι κοντά». Κάθε άλλο παρά πυροτέχνημα, το 2011 εγκαινίασε ένα νέο κύμα προοδευτικών πολιτικών που αλλάζουν τον κόσμο.
Είναι αλήθεια ότι τα κινήματα αυτά τελικά δεν απέδωσαν σε πολλούς από τους διακηρυγμένους επαναστατικούς τους στόχους να τελειώνουν με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και να συστήσουν αυτο-διαχειριζόμενες πολιτικές κοινότητες. Αλλά όμως, αυτό το κύμα έχει εκπληρώσει δύο σημαντικούς πολιτικούς στόχους: να διαχωριστεί με τη διευρυμένη αίσθηση της πολιτικής απάθειας και αδυναμίας, και να λειτουργήσει σαν «εκκολαπτήριο» για την καθιέρωση νέων πολιτικών οργανισμών που, σε συνεργασία με τα κινήματα, ίσως μπορέσουν να δώσουν τη μάχη για ουσιαστική ισότητα και (να δώσουν) στην πραγματική δημοκρατία μια πιο διαρκή και δομημένη μορφή.
Για αυτούς που συμμετείχαν στα κινήματα αυτά, που τα υποστήριξαν και πίστεψαν σε αυτά, το καθήκον μπροστά τους είναι να οικοδομήσουν πάνω σε αυτά τα θεμέλια, αναπτύσσοντας νέες πρωτοβουλίες και καμπάνιες, και δίνοντας νέες μάχες που ίσως εκπληρώσουν τις ελπίδες που τέθηκαν από τους διαδηλωτές του 2011 – αλλά και ξαναβγαίνοντας περιοδικά στους δρόμους και ξανακαταλαμβάνοντας πλατείες, γνωρίζοντας ότι εκεί είναι που αναγκαία όλες οι ριζοσπαστικές πολιτικές έχουν την αφετηρία τους.
(1) Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί συχνά τον όρο politics (πολιτική) που σημαίνει ταυτόχρονα και πολιτική κουλτούρα αλλά και σαν πολιτική (τρέχουσα) συνθήκη και ιστορία.
