Επιμέλεια: Γιάννης Σχίζας
Χάρη σε ένα περίεργο οπτικό φαινόμενο που είχε προβλέψει τον περασμένο αιώνα ο Αϊνστάιν, το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble κατάφερε να απαθανατίσει ταυτόχρονα και σε μία εικόνα τρεις διαφορετικές φάσεις της έκρηξης ενός μακρινού σουπερνόβα.
Η λάμψη της έκρηξης ταξίδεψε πάνω από 11 δισεκατομμύρια χρόνια μέχρι να φτάσει στη Γη και αποκαλύπτει λεπτομέρειες για τη γέννηση και τον θάνατο άστρων και γαλαξιών στο νεαρό Σύμπαν.
Τρία διαφορετικά είδωλα του σουπερνόβα, τα οποία αντιστοιχούν σε τρία διαφορετικά στάδια της εξέλιξής του, εμφανίστηκαν στο οπτικό πεδίο του Hubble χάρη στο φαινόμενο του «βαρυτικού φακού».
Ως «φακός» λειτούργησε σε αυτή την περίπτωση το γιγάντιο γαλαξιακό σμήνος Abell 370, το οποίο έτυχε να βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στο μακρινό σουπερνόβα και τη Γη. Το βαρυτικό πεδίο του σμήνους, το οποίο καμπυλώνει τον χωροχρόνο, άλλαξε την πορεία του φωτός και μεγέθυνε την εικόνα του σουπερνόβα.
Καμπυλωμένες λόγω της βαρυτικής επίδρασης, οι ακτίνες φωτός από την έκρηξη ακολούθησαν τρεις διαφορετικές διαδρομές, οι οποίες δημιούργησαν έτσι το τριπλό είδωλο.
Τα τρία είδωλα εμφανίστηκαν μεν ταυτόχρονα, απεικονίζουν όμως διαφορετικές φάσεις της έκρηξης επειδή καθεμία από τις τρεις διαδρομές είχε διαφορετικό μήκος και το ταξίδι του φωτός είχε διαφορετική διάρκεια. Ένας δεύτερος λόγος είναι ότι η βαρύτητα όχι μόνο καμπυλώνει το φως αλλά επιπλέον επιβραδύνει τον χρόνο.
«Η βαρύτητα του γαλαξιακού σμήνους καμπυλώνει το φως που έρχεται από πίσω του, επιπλέον μειώνει τον χρόνο που χρειάστηκε το φως για το ταξίδι επειδή όσο ισχυρότερη είναι η βαρύτητα τόσο πιο αργά χτυπά το ρολόι» εξήγησε μιλώντας στο Reuters ο Ουενλί Τσεν του Πανεπιστημίου της Μινεσότα, επικεφαλής της μελέτης που δημοσιεύεται στο περιοδικό Nature.
«Με άλλα λόγια, οι εκπομπές φωτός από μια μεμονωμένη πηγή πίσω από τον φακό μπορούν να ακολουθήσουν διαφορετικές διαδρομές προς τη δική μας κατεύθυνση, οπότε μπορούμε να διακρίνουμε πολλαπλές εικόνες της ίδιας πηγής.»
Η μελέτη, λένε οι ερευνητές, δίνει τη λεπτομερέστερη μέχρι σήμερα εικόνα για έκρηξη υπερκαινοφανούς αστέρα στο νεαρό Σύμπαν.
Ήταν η επιθανάτια έκρηξη ενός «ερυθρού υπεργίγαντα», ενός άστρου με μάζα 540 φορές μεγαλύτερη από του Ήλιου. Όταν το άστρο εξάντλησε τα πυρηνικά του καύσιμα, κατέρρευσε κάτω από το ίδιο του το βάρος και εξερράγη, σκορπίζοντας στο Διάστημα τα εξωτερικά του στρώματα.
Η πρώτη εικόνα καταγράφει το φαινόμενο μόλις έξι ώρες μετά την έναρξή του, με την έκρηξη να φτάνει τη θερμοκρασία των 100.000 βαθμών Κελσίου.
Η δεύτερη εικόνα δείχνει την έκρηξη δύο ημέρες αργότερα και η τρίτη περίπου έξι ημέρες μετά τη δεύτερη. Τα υλικά του άστρου διακρίνονται να εξαπλώνονται στο Διάστημα.
Πρωτόγνωροι θαλάσσιοι καύσωνες
Για περισσότερες από 70 ημέρες αυτό το καλοκαίρι, ένας πρωτοφανής θαλάσσιος καύσωνας έβρασε τα νερά της δυτικής Μεσογείου, με την επιφανειακή θερμοκρασία του νερού σε ορισμένες περιοχές να αγγίζει τους 31 βαθμούς Κελσίου.
Ήταν ο χειρότερος θαλάσσιος καύσωνας εδώ και τουλάχιστον 40 χρόνια, λέει ο θαλάσσιος οικολόγος Χοακίμ Γκαράμπου του ισπανικού Ινστιτούτου Θαλάσσιων Επιστημών, ο οποίος παρακολουθεί τις θερμοκρασίες έξω από τις ακτές.
Στα νερά δυτικά της Σικελίας, οι θερμοκρασίες ήταν υψηλότερες και η διάρκεια του φαινομένου μεγαλύτερη από ό,τι σε οποιονδήποτε άλλο θαλάσσιο καύσωνα από τότε που άρχισε η επίσημη καταγραφή των θερμοκρασιών το 1982, δείχνει η προκαταρκτική ανάλυση του ερευνητή.
Φετινή μελέτη της ομάδας του διαπίστωσε ότι περίπου οι μισοί από τους χειρότερους καταγεγραμμένους καύσωνες στη Μεσόγειο έχουν συμβεί μετά το 2015. Μετρήσεις από δορυφόρους της ευρωπαϊκής διαστημικής υπηρεσίας ESA δείχνουν ότι, από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο, τα νερά έξω από τη βόρεια Αφρική και τη νοτιοδυτική Ευρώπη ήταν 2 με 5 βαθμούς Κελσίου θερμότερα από τον ημερήσιο μέσο όρο της περιόδου 1985-2005.
Μέχρι τον Σεπτέμβριο, πληθυσμοί σπόγγων, αστεριών, ψαριών και μαλακίων πέθαιναν μαζικά στα νερά της Γαλλίας και της Ισπανίας. Αποικίες γοργονίων, μαλακών κοραλιών που θυμίζουν δέντρα, απονεκρώθηκαν και έμειναν λευκές και αποσκελετωμένες.
Έξω από την Τυνησία, η υποβρύχια ζέστη ενθάρρυνε τον πολλαπλασιασμό ξενικών ειδών όπως το μπλε καβούρι, αναφέρει ο Χαμντί Χατσέντ, περιβαλλοντικός σύμβουλος του Ιδρύματος για την Ελευθερία «Φρίντριχ Νάουμαν» στην Τυνησία. Το μπλε καβούρι (Portunus segnis) πιθανότατα έφτασε στη Μεσόγειο από τον Ινδικό είτε ως λαθρεπιβάτης στο έρμα πλοίων είτε μέσω της Διώρυγας του Σουέζ. Εντοπίστηκε για πρώτη φορά στη Μεσόγειο το 1898, όμως την τελευταία δεκαετία ο πληθυσμός του έχει αυξηθεί εκρηκτικά εις βάρος ντόπιων ειδών.
Η λαιμαργία του να καταβροχθίζει τα πάντα γύρω του ενέπνευσαν το παρατσούκλι «ISIS» που του έδωσαν οι τυνήσιοι αλιείς, εξηγεί ο Χατσέντ.
Η ραγδαία θέρμανση οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η Μεσόγειος των 2,5 εκατ. τετραγωνικών χιλιομέτρων είναι μια κλειστή, ρηχή θάλασσα που ζεσταίνεται εύκολα. Σήμερα η θερμοκρασία του νερού είναι κατά μέσο όρο 0,4 βαθμούς Κελσίου υψηλότερη από ό,τι πριν από 30 χρόνια.
Οι θαλάσσιοι καύσωνες εκδηλώνονται όταν οι υψηλές θερμοκρασίες του αέρα συνδυάζονται με άπνοια και σταθερές θαλάσσιες συνθήκες, οπότε επιβραδύνεται η ανάμειξη του θερμότερου επιφανειακού στρώματος με ψυχρότερα στρώματα σε μεγαλύτερο βάθος.
Τα μπλε καβούρια δεν είναι οι μόνοι εισβολείς στη θερμαινόμενη Μεσόγειο. Σχεδόν 1.000 ξενικά είδη έχουν εμφανιστεί στην κλειστή θάλασσα, σύμφωνα με έκθεση της WWF το 2021. Τα θερμότερα νερά επέτρεψαν σε ορισμένα να εδραιώσουν σημαντικούς πληθυσμούς.
Σήμερα, περίπου το 10% των ξενικών αυτών ειδών θεωρούνται χωροκατακτητικά, κάτι που σημαίνει ότι μπορούν να προκαλέσουν περιβαλλοντική ή οικονομική βλάβη.
Η κίτρινη αγριόσαλπα, για παράδειγμα, τρέφεται με τα θαλάσσια φυτά των υποβρύχιων λιβαδιών, τα οποία προσφέρουν καταφύγιο στα ντόπια είδη και απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα.
Στην Ελλάδα, όπου η παράκτια ζώνη αντιστοιχεί στο 69% της οικονομίας, ο περυσινός θαλάσσιος καύσωνας αποδεκάτισε τις καλλιέργειες μυδιών. Η παραγωγή μειώθηκε στο μισό και το 80% του γόνου για φέτος χάθηκε.
Η αλιεία στη Μεσόγειο έχει αξία άνω των 3,4 δισ. δολαρίων, σύμφωνα με έκθεση της IPCC το 2022, με περισσότερα από 76.000 αλιευτικά σκάφη να ψαρεύουν αντζούγιες, ερυθρό τόνο και μπαρμπούνια το 2019.
Ο Μεγάλος Επιταχυντής Αδρονίων κλείνει νωρίτερα για εξοικονόμηση
Η ενεργειακή κρίση που προκαλεί ο πόλεμος στην Ουκρανία επηρεάζει ακόμα και το μεγαλύτερο και πιο περίπλοκο μηχάνημα του κόσμου.
Για λόγους εξοικονόμησης ενέργειας, το CERN αποφάσισε να κλείσει νωρίτερα τον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) για την ετήσια περίοδο συντήρησης, αναφέρει ο δικτυακός τόπος του Nature.
Ο LHC, εγκατεστημένος σε μια κυκλική σήραγγα 27 χιλιομέτρων κάτω από τα γαλλο-ελβετικά σύνορα, είναι εξαιρετικά ενεργοβόρος: καταναλώνει περίπου 120 megawatt ηλεκτρικής ενέργειας –όσο μια μικρή πόλη– από τα οποία τα 27 MW αφορούν το σύστημα ψύξης για τους χιλιάδες υπεραγώγιμους μαγνήτες που λειτουργούν κατά μήκος της σήραγγας.
Η δε συνολική κατανάλωση του CERN φτάνει τις 1,3 terawatt hours, περίπου το μισό σε σχέση με τη γειτονική πόλη της Γενεύης.
Η απόφαση για πρόωρο κλείσιμο ελήφθη στις 26 Σεπτεμβρίου από το διοικητικό συμβούλιο του εργαστηρίου πυρηνικής ενέργειας, έπειτα από αίτημα της γαλλικής εταιρείας ενέργειας EDF για μείωση της κατανάλωσης.
Η περίοδος συντήρησης θα αρχίσει στις 28 Νοεμβρίου, δύο εβδομάδες νωρίτερα από ό,τι είχε αρχικά προγραμματιστεί, ενώ για το 2023 η κατανάλωση ενέργειας προβλέπεται να μειωθεί κατά 20%, κάτι που θα επιτευχθεί κυρίως μέσω της επίσπευσης της επόμενης περιόδου συντήρησης στα μέσα Νοεμβρίου 2023.
Εκτός από το εσπευσμένο κλείσιμο του LHC για φέτος, το CERN λαμβάνει κι άλλα μέτρα εξοικονόμησης. Μεταξύ άλλων κλείνει τον φωτισμό των εσωτερικών δρόμων τις νυχτερινές ώρες και αναβάλλει για μια εβδομάδα την έναρξη λειτουργίας των συστημάτων θέρμανσης.
