του Κώστα Μελά
Η έλευση του κορωνοϊού στον πλανήτη, έφερε στο προσκήνιο και τη «θεωρία;» του Μαύρου Κύκνου η οποία έγινε γνωστή τα τελευταία 15 χρόνια μέσα από τα βιβλία του Nicholas Nassim Taleb (Taleb, Nassim Nicholas: «Στην πλάνη του τυχαίου: Ο κρυφός ρόλος της τύχης στη ζωή και τις αγορές», Αθήνα, Κλειδάριθμος, 2007 – Taleb, Nassim Nicholas: «Ο μαύρος κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου», Αθήνα, Φερενίκη, 2010). Πρόκειται για μια θεωρία που διαπραγματεύεται το ρόλο του απρόβλεπτου και του τυχαίου στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Θα πρέπει να ειπωθεί ότι η πρώτη αναφορά στην ύπαρξη ενός μαύρου κύκνου ως απίθανου γεγονότος εμφανίζεται στο έργο «Satires» του σημαντικού Ρωμαίου σατυρικού ποιητή Γιουβενάλη, περίπου 55-135 μ.Χ. ως : «Rara avis in terris nigroque simillima cycno» που σημαίνει: «ένα σπάνιο πουλί στη γη, τόσο σπάνιο όπως ένας μαύρος κύκνος» (αναφέρεται στο : Peter Green: «Introduction to Penguin Classics edition of the Satires», 1998 edition: p.15).
Η φράση αυτή επιβίωσε στην Ευρώπη ως περιγραφή του απίθανου και αδύνατου συμβάντος στην πραγματικότητα. Παρότι το 1697 ανακαλύφθηκε η ύπαρξη των μαύρων κύκνων στην Αυστραλία η φράση εξακολούθησε να χρησιμοποιείται πλέον σε συμβολικό επίπεδο και συνέχισε να περιγράφει την έλευση ενός απίθανου γεγονότος.
Τον 20ό αιώνα η εμφάνιση του μαύρου κύκνου χρησιμοποιήθηκε από τον Καρλ Πόππερ (Karl Popper, «Logik der Forschung», Βιέννη 1934) ως ένα απλό παράδειγμα, και τίποτε περισσότερο, στη δριμεία και εμπεριστατωμένη κριτική του ενάντια στην επαγωγική μέθοδο ως εργαλείο πρόσληψης της επιστημονικής γνώσης.
***
Όμως στόχος δεν είναι να εντρυφήσουμε στην ποππεριανή επιστημολογία , ούτε στην συστηματική ανάλυση-κριτική της έννοιας του μαύρου κύκνου όπως αυτή ορίζεται από τον Nicholas Nassim Taleb (π.χ. χρειάζεται να διερευνηθεί η έννοια του τυχαίου, σε σχέση με την έννοια της αβεβαιότητας).
Στόχος μας είναι να επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο εξής ερώτημα: είναι ο κορωνοϊός ένα απολύτως απρόβλεπτο φαινόμενο τύπου «μαύρου κύκνου» ή μήπως είναι φαινόμενο που θα έπρεπε να περιμένουμε αλλά αγνοήσαμε;
Κατ’ αρχάς θα δούμε τι ο ίδιος ο Nicholas Nassim Taleb (NNT) αποκαλεί Μαύρο Κύκνο. Γράφει (Taleb, Nassim Nicholas: «Ο μαύρος κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου», Αθήνα, Φερενίκη, 2010, σελ. 24): «Αυτό που αποκαλούμε Μαύρο Κύκνο είναι ένα γεγονός που συγκεντρώνει τρία χαρακτηριστικά: Πρώτον, είναι εξωτικό, υπό την έννοια ότι κινείται πέρα από τις κανονικές προσδοκίες, και τούτο επειδή κανένα στοιχείο του παρελθόντος δεν αφήνει να φανεί πειστικά ότι θα μπορούσε να είναι πιθανή η εμφάνισή του. Δεύτερον, έχει σημαντικές επιπτώσεις. Τρίτον, παρά τον χαρακτήρα του εξωτικού που έχει, η ανθρώπινή μας φύση μας κάνει να πλάθουμε ερμηνείες μετά τη επέλευσή του, που το εμφανίζουν πλέον ως γεγονός ερμηνεύσιμο και μάλιστα προβλεπτό». Υπάρχει δηλαδή ένα τριπλό χαρακτηριστικό: σπανιότητα, ακραία επίπτωση και αναδρομική προβλεπτότητα που απαιτείται να ισχύει ταυτόχρονα.
H διεθνής κοινότητα βρέθηκε απροετοίμαστη απέναντι στην πανδημία, επειδή πιθανά αμέλησε να προετοιμαστεί αν και γνώριζε ότι μια απειλή τέτοιου τύπου κάποια στιγμή θα ερχόταν στο προσκήνιο
Νομίζω ότι το σημαντικότερο από αυτά τα τρία χαρακτηριστικά είναι το πρώτο, σχετικά με το ερώτημα που έχουμε θέση. Υπάρχει η έκφραση «πέρα από τις κανονικές προσδοκίες» η οποία επεξηγείται με την έκφραση «επειδή κανένα στοιχείο του παρελθόντος δεν αφήνει να φανεί πειστικά ότι θα μπορούσε να είναι πιθανή η εμφάνισή του».
Η επεξηγηματική διατύπωση, η οποία στηρίζει εξολοκλήρου την πρώτη φράση, και συνεπώς το πρώτο χαρακτηριστικό του ορισμού, δεν ισχύει απολύτως στην περίπτωση του ιού Covid-19.
Ο ιός Covid-19, εμφανίστηκε το 2019, είναι της ίδιας οικογένειας με τον ιό SARS (αρκτικόλεξο της αγγλικής ονομασίας Severe Acute Respiratory Syndrome), o οποίoς εμφανίστηκε το 2002 στη Κίνα. Ένα άλλο είδος κορωνοϊού προκάλεσε το «Αναπνευστικό Σύνδρομο της Μέσης Ανατολής» (MERS) το 2012. Σε λιγότερο από 20 χρόνια είχαμε την εμφάνιση τριών ειδών ιών της ίδιας οικογενείας. Επομένως υπάρχει σαφέστατα παρελθόν που πιθανολογικά επέτρεπε να γνωρίζουμε ότι θα μπορούσε να εμφανισθεί μια παραλλαγή του ιού. Το πότε ακριβώς αυτό θα συνέβαινε δεν μπορούσε να ήταν γνωστό. Συνεπώς με βάση τα χαρακτηριστικά που ο ίδιος ο ΝΝΤ περιγράφει τον Μαύρο Κύκνο, δεν μπορούμε να δεχθούμε ότι η έλευση του Covid-19 αντιστοιχεί σε αυτή την περιγραφή. Υπήρχαν προηγούμενα.
Μάλλον θα πρέπει να δεχθούμε ότι η διεθνής κοινότητα βρέθηκε απροετοίμαστη απέναντι σε μια νέα πανδημία, όχι επειδή δεν θα μπορούσε ούτως ή άλλως να έχει προβλέψει μια τέτοια ασύμμετρη απειλή που ήρθε «από το πουθενά», αλλά επειδή πιθανά αμέλησε να προετοιμαστεί αν και γνώριζε ότι μια απειλή τέτοιου τύπου κάποια στιγμή θα ερχόταν στο προσκήνιο. Με απλά λόγια μήπως η έλευση του Covid-19 ήταν ένα από τα γεγονότα που θα έπρεπε να περιμένουμε αλλά είχαμε… αγνοήσει;
***
Υπάρχουν μαρτυρίες και σημαντικές ενδείξεις ότι πράγματι η κατάσταση είναι έτσι και όχι ότι η διεθνής επιστημονική κοινότητα «πιάστηκε στον ύπνο».
Υπάρχουν πολλές αναφορές από Αμερικανούς επιστήμονες ότι οι έρευνες για την παραγωγή εμβολίων, μετά τις επιδημίες SARS και MERS, αρχικά επιβραδύνθηκαν και τελικά πάγωσαν το 2016 λόγω έλλειψης ιδιωτικών και ομοσπονδιακών πόρων. Το 2016, ο συναγερμός που ίσχυε μέχρι τότε υπό την απειλή των πρωτοεμφανιζόμενων ιών –SARS και MERS– είχε λήξει και πολύ εύκολα τέθηκε στο αρχείο. Γενικά, η πικρή αλήθεια είναι ότι η επένδυση στον τομέα του εμβολίου, συχνά θεωρήθηκε ασύμφορη για τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες, που κατευθύνουν τις δραστηριότητες τους σε εγκεκριμένα φάρμακα θεραπείας και όχι πρόληψης της ασθένειας. Ενώ τα δημόσια κονδύλια για την έρευνα απέχουν πολύ από τη χρυσή εποχή των εκστρατειών για τη δημόσια υγεία, έχουν εδώ και χρόνια υποστεί πιέσεις και δρακόντειες περικοπές για να μειώσουν τις κυβερνητικές «σπατάλες».
Αυτή, σύμφωνα με τους επικριτές, είναι μια από τις μεγάλες κρυφές ιστορίες –ίσως η ακανθώδης πλευρά– πίσω από την πανωλεθρία της αμερικανικής και παγκόσμιας αντίδρασης απέναντι στον Covid-19. Το «κατηγορώ» σε ένα σύστημα ιατρικό, φαρμακευτικό, και υγειονομικής περίθαλψης που είχε όλα τα εργαλεία για να μην πιαστεί εξ απήνης και απροετοίμαστο. Αντιθέτως, αυτό παρέμεινε δέσμιο για λόγους βραχυπρόθεσμου και ασφαλούς κέρδους για τις εταιρείες και τους επενδυτές από τη μια πλευρά και της δημόσιας λιτότητας από την άλλη, αμφότεροι με κοντόφθαλμους στόχους, με σκοπό να αφήσουν αρχές και πληθυσμό απροετοίμαστους μπροστά στις επερχόμενες προκλήσεις από την επανεμφάνιση των πανδημιών. Πρόκειται δηλαδή για ένα σύστημα εγκλωβισμένο στο εμπορικό κέρδος.
* Ο Κώστας Μελάς είναι οικονομολόγος και πανεπιστημιακός
