Συνέντευξη στην Ιφιγένεια Καλαντζή*
Το συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ Μνήμες, του θρυλικού διευθυντή φωτογραφίας της Φίνος Φιλμ και σπουδαίου κινηματογραφιστή Νίκου Καβουκίδη, που πρωτοπαρουσιάστηκε στο 19ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, αποτελεί ένα συναρπαστικό ιστορικό πανόραμα της περιόδου 1936-1952, με ανέκδοτα πλάνα, που ανασυνθέτουν τεκμηριωμένα τα κρίσιμα γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, ζωντανεύοντας εικόνες του ιστορικού παρελθόντος της χώρας μας, που παραμένει εκτός διδακτέας ύλης.
Στη θερμή κουβέντα που είχαμε με τον Νίκο Καβουκίδη, στο εργαστήριό του στον Καρέα, μας αφηγήθηκε γεμάτος συγκίνηση και ενθουσιασμό τις δικές του μνήμες και το χρονικό της έρευνας που οδήγησε σ’ αυτό το ντοκιμαντέρ.
Πώς συγκεντρώσατε όλο αυτό το υλικό;
Έχω γεννηθεί στη Νίκαια, είμαι Μικρασιάτης και δεν κρύβω πως είμαι αριστερός. Φεύγοντας από τον Φίνο, λίγο πριν τη δικτατορία, είχα ένα εργαστήρι κοντά στο Πολυτεχνείο, από όπου κατέγραφα τα πάντα. Το 1974, τον πρώτο χρόνο της λεγόμενης δημοκρατίας, με τη χούντα ακόμα στα πράγματα, παρουσίασα το υλικό μου στο ντοκιμαντέρ Μαρτυρίες. Όταν το είδε ο Φίνος, ο πνευματικός μου πατέρας, μου δώρισε το υλικό που πρόλαβε και έσωσε από το αρχείο που του είχαν κατασχέσει οι Γερμανοί. Πριν τη συνεργασία με τον Φίνο, ο πατέρας μου, ο πρωτοπόρος κινηματογραφιστής Γιώργος Καβουκίδης, μαζί με τον Πρόδρομο Μεραβίδη είχαν ένα από τα πρώτα κινηματογραφικά εργαστήρια και τραβούσαν όλα τα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα. Αλλά κι εγώ κατέγραφα ό,τι συνέβαινε. Έχω ανέκδοτο υλικό από το 1958 και μετά, από τις πορείες ειρήνης, ήμουν και Λαμπράκης. Πρόκειται για υλικό τραβηγμένο από τη δικιά μου οπτική πλευρά, γιατί είναι τελείως άλλη αισθητική να τραβάς πίσω από τα ΜΑΤ και άλλο να είσαι αντιμέτωπος με αυτούς.
Το υλικό που κληρονόμησα από τον Φίνο και τον πατέρα μου, το τύπωσα το 1985 σε θετικό και μετά το ψηφιοποίησα. Το 2015, με την επέτειο των 70 χρόνων της Προεδρίας της Δημοκρατίας, έκανα μια 25λεπτη σεκάνς της Απελευθέρωσης, για την τελετή λήξης του φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Χαλκίδος, που είχε μεγάλη απήχηση. Έτσι ξεκίνησα να βλέπω το υλικό, που το δουλέψαμε ενάμιση χρόνο με τον μοντέρ μου, τον Γιάννη Τσιολάκη.
Στις σεκάνς για τον εμφύλιο, είχα βρει πολύ υλικό στη Ρωσία, όταν ήμουν με τον Κούνδουρο για την ταινία του Μπάιρον, που το είχαν κινηματογραφήσει Ρώσοι.
Επίσης, πήρα υλικό από τον Μάνο Ζαχαρία που είχε κάνει το ντοκιμαντέρ για τα παιδιά του εμφυλίου και το Παιδομάζωμα, παράλληλα βρήκα πλάνα του Μεραβίδη για το Παιδομάζωμα της Φρειδερίκης, ενώ το Πολεμικό Μουσείο με προμήθευσε με υλικό αγορασμένο από τους Γερμανούς, για την είσοδο των Γερμανών στην Ελλάδα. Μου παραχώρησε υλικό και ο Ηλίας Γιαννακάκης, που είχε κάνει ντοκιμαντέρ για τη Μακρόνησο, ενώ από την Ταινιοθήκη της Ελλάδος συμπλήρωσα πλάνα με τον Μεταξά και από τον Φώτο Λαμπρινό πλάνα με τον Άρη Βελουχιώτη και τους αντάρτες καβάλα στα άλογα. Τα τελευταία έχουν κυκλοφορήσει, αλλά από τον τρόπο που μοντάρεις ή όταν βάζεις ποίηση βγαίνει κάτι διαφορετικό. Ο Άρης είναι για μένα ο Τσε της Ελλάδας. Τέτοια πράγματα δεν μπορείς να μην τα αναφέρεις, είναι Ιστορία.
Με ποιο σκεπτικό έγινε η επιλογή των επεξηγηματικών υπότιτλων, των σχολιασμών αλλά και της εκτός κάδρου αφήγησης, με αποσπάσματα κειμένων και ποιημάτων των Τερζάκη, Βρεττάκου, Λειβαδίτη, Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσου κ.ά.;
Όλο το υλικό ήτανε βουβό. Ο μοντέρ έκανε εξαιρετική δουλειά, έβαλε ήχο, βήματα, κανόνια, έφτιαξε ατμόσφαιρες, λες και από τότε ήταν σύγχρονα τραβηγμένο.
Την ιδέα να βάλω ποίηση την οφείλω στη γυναίκα μου, που έχασα πολύ πρόσφατα, την ηθοποιό Σοφία Ρούμπου, που απαγγέλει και η ίδια στο ντοκιμαντέρ. Ανέτρεξα σε ποιητές και συγγραφείς που το έργο τους αναφέρεται στην περίοδο από τον εμφύλιο μέχρι την Μακρόνησο, καλύπτοντας όλη την γκάμα από αριστερά, με τον Ρίτσο, μέχρι Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο. Τους επεξηγηματικούς υπότιτλους και τις ημερομηνίες τεκμηριώσαμε με τον Γιάννη βήμα-βήμα και από διαφορετικές πηγές, γιατί δεν ήθελα να πάρω μόνο μια πλευρά. Το πρώτο μοντάζ κατέληξε σε ταινία τρεισήμισι ωρών. Συζητώ με την ΕΡΤ, που θα έχει αγοράσει και το 11%, αφού κάνει την πορεία της η ταινία, κάποιους μήνες μετά να δείξουμε το υλικό διευρυμένο σε επεισόδια, να τα δει ο κόσμος και να αξιοποιηθεί στα σχολεία. Στην ταινία προσπάθησα να κρατήσω ισορροπίες, αλλά πώς να το κάνουμε, εκείνη η περίοδος ήταν ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ!
Προσεγμένη είναι και η μουσική υπόκρουση, με εμβατήρια, ελληνικά και γερμανικά, τραγούδια της Βέμπο, αντάρτικα, αλλά και πρωτότυπη μουσική. Ποιο ήταν το σκεπτικό σας;
Δεν θέλησα να βάλω μουσικές του Μίκη με την Φαραντούρη ή αντάρτικα με τον Τζαβέλα. Προτίμησα παλιότερες ενορχηστρώσεις αντάρτικων, από ένα παλιό γαλλικό δίσκο, και τα γνωστά ελληνικά και γερμανικά εμβατήρια. Για την πρωτότυπη μουσική του γαμπρού μου Κώστα Κουκουλίνη, παράγγειλα συγκεκριμένη ενορχήστρωση, με κιθάρα, μπουζούκι, φυσαρμόνικα και ακορντεόν, όργανα που έπαιζαν οι αντάρτες.
Στα Δεκεμβριανά, βάζετε εικόνα με την Βρετανική Αεροπορία να βομβαρδίζει την Αθήνα, με εκρήξεις στις συνοικίες της και τους Βρετανούς να ρίχνουν από Ακρόπολη όλμους στο Γκάζι…
Εσείς οι νέοι δεν τα ξέρετε αυτά… Οι Γερμανοί σκότωσαν κόσμο, κάψανε χωριά, όμως τα αρχαία στην Αθήνα τα σεβαστήκανε, σε αντίθεση με τους Άγγλους στα Δεκεμβριανά, το ’44. Από το 1830 είχε να γίνει τέτοια καταστροφή στην Αθήνα. Είναι όμως εξαιρετικά σπάνια και τα πλάνα με τον Ζαχαριάδη, στο Καλλιμάρμαρο, όπου τον υποδέχονται 300.000 χιλιάδες κόσμος να επιστρέφει από το Νταχάου! Γι’ αυτό φοβήθηκαν οι Εγγλέζοι και ξαναήρθε εσπευσμένα ο Τσώρτσιλ στην Ελλάδα, για να ενισχύσει τον Πλαστήρα. Μετά όμως ήρθε η Βάρκιζα.
Στο ντοκιμαντέρ χαρακτηρίζετε τη Βάρκιζα «ταφόπλακα μιας Επανάστασης»…
Πέρα από το συγκλονιστικό με τους αντάρτες να κλαίνε καθώς παραδίδουνε τα όπλα, εμφύλιος ήτανε για μένα όσοι αντισταθήκανε στους Γερμανούς, γιατί έπεσε πολύ αίμα στην αντίσταση και στη συνέχεια προδοθήκανε. Για μένα, θα μπορούσε άνετα τότε να είχε κάνει κυβέρνηση ο ΕΛΑΣ. Στα πλάνα όλος ο κόσμος κρατούσε πανό ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ. Ο θεατής μέσα από αυτό που βλέπει και ακούγοντας τι γράφανε και οι ποιητές, θα βγάλει τα συμπεράσματά του. Η εξέλιξη όμως είναι απογοητευτική. Πήραν συγχωροχάρτι και κυβερνητικές θέσεις πολλοί ταγματασφαλίτες. Κάποιοι απόγονοί τους βρίσκονται ακόμα σε πόστα. Γι’ αυτό αναφέρω Απώλεια της ιστορικής μνήμης σημαίνει απώλεια της ικανότητας να κατανοήσουμε το παρόν και να προβλέψουμε το μέλλον. Ο δρόμος της Αριστεράς θα μπορούσε να ήτανε πολύ πιο ρόδινος. Είμαι 77 χρονών και θα ήθελα κάποτε να δω μια ενωμένη Αριστερά, και όχι πεντακόσια κομμάτια…
Το ντοκιμαντέρ αυτό το αφιερώνω στους οπερατέρ του εμφυλίου Απόστολο Μουσούρη, Θανάση Παπαδούκα και Ιωάννη Νισιρίου, στη μνήμη του πατέρα μου και στους ανώνυμους Γερμανούς, Εγγλέζους και Ρώσους οπερατέρ, που πέσανε στα πεδία των μαχών, κινηματογραφώντας τα γεγονότα. Κυρίως όμως, αφιερώνω το ντοκιμαντέρ στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Με πιάνει συγκίνηση με όλα αυτά τα πρόσωπα στην ταινία! Στη Θεσσαλονίκη με βρήκε ο γιος του Παύλου Ζάννα, ο Αλέκος, λέγοντάς μου πως στα πλάνα αναγνώρισε τη γιαγιά του!
Σκέφτομαι να φιξάρω από το φιλμ μερικά πορτραίτα και να τα κάνω φωτογραφίες για βιβλίο.
* H Ιφιγένεια Καλαντζή, θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
