Στην Αθήνα της δικτατορίας του Μεταξά και στο Βερολίνο του 1938 μάς μεταφέρει το νέο μυθιστόρημα της Κανής Καραβά «Το τέρας μέσα τους» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος.
Στην πραγματικότητα εκεί ξεκινούν όλα, αλλά η ιστορία απλώνεται και στην περίοδο του πολέμου σε αυτές τις δυο πόλεις, όπου παρακολουθούμε σε παράλληλη δράση και με τις διαδρομές τους να συμπλέκονται τον Βίγκο Μπέργκερ, αξιωματικό της γερμανικής αντικατασκοπείας και συνεργάτη του Φον Κανάρις αλλά και της οικογένειας του Δημήτρη Μαρινάκη, διευθυντικού στελέχους της Αστυνομίας Πόλεων.
Μια ακριβής αποτύπωση της εποχής με ήρωες αμφιλεγόμενους, που δεν μπορείς εύκολα να τους πεις «θετικούς» ή «αρνητικούς». Τα γεγονότα και οι καταστάσεις συχνά τους ξεπερνούν και ο αγώνας για την επιβίωση μέσα στις εχθρικές συνθήκες δεν είναι καθόλου εύκολος.
Η συγγραφέας με διεισδυτική ματιά παρουσιάζει τις διασυνδέσεις ανάμεσα στο προσωπικό και στο πολιτικό, αλλά και την πάλη που δίνει ο καθένας μέσα του. Υπάρχουν στιγμές συγκλονιστικές στο μυθιστόρημα. Η εκδίκηση μπορεί να είναι δηλητηριώδης και για τον θύτη και για το θύμα.
Οι ερινύες βασανίζουν ειδικά τον πιο βασικό ήρωα, τον Βίγκο Μπέργκερ που προσπαθεί να κρατήσει μια ανθρωπιά μέσα σε όλα όσα συμβαίνουν, αλλά ο αγώνας είναι άνισος.
Πάντως το ενδιαφέρον αναγνωστών και συγγραφέων για εκείνη τη σκοτεινή περίοδο πολλές δεκαετίες μετά το τέλος του πολέμου, δείχνει πως πολλά ζητήματα είχαν θαφτεί μέσα στη λήθη, αλλά ξυπνούν ως φαντάσματα από το παρελθόν.
Ό,τι βιαστικά κρύφτηκε κάτω από το χάλι, ό,τι εξαφανίστηκε λόγω του ψυχρού πολέμου ζωντανεύει και πάλι.
Ιστορικοί και λογοτέχνες είναι εδώ για να μας αφυπνίσουν. Και η Κανή Καραβά το κάνει με εξαιρετικό τρόπο μέσα από ένα συναρπαστικό νουάρ μυθιστόρημα που σε κρατά σε αγωνία μέχρι την τελευταία σελίδα.
Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο
Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με αυτή την ιστορική περίοδο στο μυθιστόρημά σας;
Ένιωθα και νιώθω συγκλονισμένη από την τραγική μοίρα των εβραίων, το αδιανόητο, την ψυχρή απόφαση εξόντωσής τους, τα αποτρόπαια εγκλήματα. Θέλησα να μάθω κατ’ αρχάς τι οδήγησε σε αυτό το δράμα. Πώς επωάσθηκε, πώς εδραιώθηκε ο ναζισμός, πώς εξελίχθηκε και επικράτησε. Ποιο ήταν το έρεισμα του πρωτοφανούς αυτού ιστορικού μετασχηματισμού της ιδεολογίας μιας ολόκληρης κοινωνίας. Γιατί τόσο μίσος και τόσος πόνος, ποιο το αίτιο και ποιο το αιτιατό.
Τι σας δυσκόλεψε περισσότερα στο να αποδώσετε την εποχή;
Το να κατανοήσω την ιδιοσυγκρασία των Γερμανών πολιτών. Γιατί επέλεξαν την απάθεια αντί της εξέγερσης, τη σιωπή αντί της αντίστασης. Να αναβιώσω μια ταραγμένη εποχή μέσα από τα βοηθήματα που χρησιμοποίησα. Να «ζήσω» μαζί με τους ήρωες, να περπατήσω μαζί τους στους δρόμους του Βερολίνου, της Αθήνας, του Παρισιού. Να διακτινιστώ, εν τέλει εξήντα χρόνια πίσω, να γίνω ταξιδιώτης μέσα στον χρόνο. Δύσκολο, αλλά και διδακτικό. Μαθαίνεις από τους χαρακτήρες σου, προσαρμόζεσαι στα δεδομένα των κόσμων που εσύ δημιουργείς, αλλά που άλλοι τους διαφεντεύουν. Τέλος, η χαρτογράφηση του Βερολίνου, οι αποστάσεις μεταξύ των δρόμων, των πλατειών, των πάρκων. Η ακριβής απόδοση των ονομάτων και των γεγονότων.
Ο πολίτης δεν πρέπει να σιωπά, αλλά να εξεγείρεται
Γιατί πιστεύετε πως πολλοί συγγραφείς μέσα από το μυθιστόρημα αλλά και την ιστορική έρευνα, το δοκίμιο, τη βιογραφία, προσεγγίζουν όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια την εποχή του ναζισμού στη Γερμανία;
Ίσως ο φόβος για μια ενδεχόμενη αναβίωση του ναζισμού. Ο φόβος ότι η συλλογική μνήμη αρχίζει και ξεθωριάζει καθώς όσοι έζησαν την τραγική εκείνη περίοδο έχουν ήδη φύγει, πλην ελαχίστων. Είναι ένας τρόπος για να απομακρύνουμε τον κοινό εφιάλτη, να γράψουμε για το αδιανόητο, που όμως μπορεί να ξανασυμβεί, για να μείνει η μνήμη ζωντανή, να στείλουμε ως ενεργοί πολίτες ένα ισχυρό μήνυμα ότι ο ναζισμός θάφτηκε οριστικά μαζί με τα «ερείπιά» του. Να θυμηθούμε ξανά και να θυμίσουμε, να συνδέσουμε το παρελθόν με το παρόν. Να βοηθήσουμε τους αναγνώστες να σκαλίσουν λίγο πιο βαθιά, στη μνήμη, στη συνείδησή τους, να προβληματιστούν. Να προσδιορίσουμε την έννοια της ελευθερίας, που δεν είναι πάντα αυτονόητη. Και να έχουμε πάντα κατά νου ότι δεν ζούμε μόνοι μας, αλλά είμαστε μέρος μιας κοινωνίας και ότι οι πράξεις μας επηρεάζουν το κοινωνικό σύνολο.
Ο κεντρικός σας ήρωας είναι ένας Γερμανός πράκτορας. Οι εσωτερικές του συγκρούσεις μάλλον τον οδηγούν σε αδιέξοδο. Ήταν ένας τρόπος για να κατανοήσετε κι εσείς τη συμπεριφορά των ανθρώπων στη Γερμανία του Χίτλερ;
Ο κεντρικός ήρωας εκπροσωπεί τον μέσο Γερμανό πολίτη εκείνης της περιόδου, την αέναη διαμάχη του καλού με το κακό, το οδυνηρό των αντιθέσεων, τη σύγκρουση δύο κόσμων. Με απασχόλησε πολύ πριν αρχίσω να γράφω αυτή η ανεξήγητη σιωπή της γερμανικής κοινωνίας. Η ανοχή της σε κάτι σκοτεινό και ολέθριο. Διαβάζοντας, κατάλαβα εν μέρει τον ψυχισμό αυτών των ανθρώπων, την πολύχρονη κόπωσή τους από την οικονομική κρίση, το «τι χειρότερο μπορεί να μας συμβεί;», μη διαβλέποντας ότι αυτό που ερχόταν ήταν κάτι πολύ μα πολύ πιο αποκρουστικό. Ποιος όμως μπορούσε να φανταστεί έστω τον αρμαγεδδώνα που θα ακολουθούσε; Όχι ότι δεν υπήρχαν φωνές αντίστασης, υπήρχαν ακόμα και μέσα στις τάξεις της Βέρμαχτ, όμως οι περισσότεροι άνθρωποι είναι έτοιμοι να βλάψουν υπακούοντας στις εντολές των ανωτέρων τους, όπως απέδειξε το πείραμα του Μίλγκραμ, ένα από τα πλέον αντιδεοντολογικά πειράματα της ψυχολογίας. (Αυτό ακριβώς υποστήριξαν οι Γερμανοί κατηγορούμενοι αργότερα, ότι η αντίληψη περί ευθύνης τούς οδήγησε να υπηρετήσουν το καθεστώς όταν ουσιαστικά το έκαναν από ψυχρό υπολογισμό, για τη σταδιοδρομία τους.) Οι Γερμανοί πολίτες ήταν κουρασμένοι, εξουθενωμένοι, απελπισμένοι από τη μακροχρόνια οικονομική εξαθλίωση και δεν είχαν ούτε τη δύναμη ούτε το κουράγιο να αντισταθούν. Ως εκ τούτου, ένα κομμάτι της κοινωνίας έμεινε σιωπηλό κι ένα άλλο έγινε συνεργός των ναζί.
Πιστεύετε πως ο νεοναζισμός έχει μέλλον στην Ευρώπη; Θα δούμε χειρότερες μέρες να έρχονται;
Δεν πιστεύω ότι υπάρχει άνοδος του νεοναζισμού στην Ευρώπη, αλλά άνοδος της εθνικολαϊκιστικής ακροδεξιάς. Το ολλανδικό PVV είναι φιλοαμερικανικό/φιλοσιωνιστικό κόμμα, τάσσεται κατά του Ισλάμ αλλά είναι φιλελεύθερο, είναι υπέρ των αμβλώσεων, το FN στη Γαλλία είναι ένα εθνικολαϊκιστικό ακροδεξιό κόμμα αρκετά διαφορετικό από τον χιτλερισμό. Τα μεγάλα κόμματα που σημειώνουν σημαντική επιτυχία, όπως οι Αληθινοί Φινλανδοί, το Κόμμα της Προόδου στη Νορβηγία ή το Αυστριακό FPÖ δεν ταυτίζονται με τον ιστορικό νεοναζισμό και με το NPD, το Γερμανικό Κόμμα της ακροδεξιάς. Δεν κινούνται με γνώμονα τη βία και δεν διαθέτουν ομάδες κρούσης, σαν αυτές που βλέπουμε στη Γερμανία ή σαν αυτές που διέθετε το ελληνικό ναζιστικό μόρφωμα, θέλουν να καταλάβουν την εξουσία μέσω της κάλπης.
Δεν νομίζω ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του νεοναζισμού στην Ευρώπη, αλλά μπροστά σε μια ανησυχητική ριζοσπαστικοποίηση των ευρωπαϊκών κοινωνιών, σε έναν προφανή αντιισλαμισμό και σε μια άνοδο του ρατσισμού. Ο πολίτης δεν πρέπει να σιωπά, αλλά να εξεγείρεται, η δημοκρατική πλειοψηφία, η σιωπηρή πλειοψηφία, πρέπει να υψώσει τη φωνή της, να δείξει ότι οι ρατσιστές, οι ακροδεξιοί, οι νεοναζί είναι μειοψηφία και τέτοια θα παραμείνουν.
