Μέσω των προφορικών μαρτυριών έρχονται στο ιστορικό προσκήνιο εκείνες οι κοινωνικές ομάδες που βρίσκονται αποκλεισμένες από τα κέντρα εξουσίας και δεν κρατούν αρχεία και που, αν και συχνά βρίσκονται στη δίνη των γεγονότων, παραμένουν αφανείς στην καταγεγραμμένη μνήμη.
Σε πολλές περιπτώσεις οι προφορικές μαρτυρίες συμπληρώνουν πραγματολογικά κενά, καθώς εξαιτίας της έλλειψης αρχείων ή δυσκολιών πρόσβασης σε αυτά η γνώση των ιστορικών σε ζητήματα κοινωνικής ιστορίας εξακολουθεί να παραμένει ιδιαίτερα περιορισμένη.
Ταυτόχρονα, οι προφορικές μαρτυρίες παράγουν νέες οπτικές και καινούργιες ερμηνείες για τα ιστορικά γεγονότα, προσφέροντας μια διαφορετική ανάγνωση της τότε πραγματικότητας. Επιβεβαιώνουν ή διαψεύδουν (ενίοτε συγκρουόμενες) γραπτές πηγές προσφέροντας μια άλλη διάσταση στον τρόπο που γίνονται κατανοητές αυτές οι πηγές.
Η προφορική ιστορία τονίζει τον κοινωνικό παράγοντα και κάνει κέντρο της τον άνθρωπο. Όπως σημειώνει ένας από τους πρωτοπόρους του κλάδου, ο Paul Thomson, η προφορική ιστορία μεταμορφώνοντας τα αντικείμενα της ιστορίας σε υποκείμενα συμβάλλει σε μια ιστορία όχι μόνο πλουσιότερη, πιο ζωντανή και σπαρακτική, αλλά κυρίως πιο αληθινή.
Η προφορική ιστορία αναδεικνύει τη σημαντικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας καθώς δεν αναφέρεται μόνο σε γεγονότα αλλά και στη σημασία τους. Οι μαρτυρίες, κατά τη περίφημη φράση του ιστορικού A. Portelli, δεν μας λένε μόνο τι έκαναν οι άνθρωποι αλλά και τι ήθελαν να κάνουν, τι πίστευαν ότι έκαναν και τι πιστεύουν τώρα ότι έκαναν. Οι διαφορετικές αυτές εμπειρίες που αναδεικνύονται, δίνουν τη δυνατότητα στον ιστορικό να ανασυνθέσει την αρχική πολυπλοκότητα των απόψεων.
Τέλος, οι μαρτυρίες αναδεικνύουν ζητήματα μνήμης: πόσο επιλεκτική είναι η μνήμη, και πόσο κοινωνική και προσωπική είναι η συγκρότησή της.
Το αποτέλεσμα είναι ότι με τη χρήση προφορικών πηγών και την ανάδειξη του υποκειμενικού βιώματος η γνώση για τα γεγονότα διευρύνεται, το εύρος της ιστορικής γραφής μεγαλώνει και εμπλουτίζεται και η ιστορία γίνεται πιο συλλογική, δίκαιη και δημοκρατική. Είναι αυτονόητο ότι οι προφορικές πηγές, όπως και κάθε είδος ιστορικής πηγής, πρέπει να υπόκεινται σε κριτική αξιολόγηση.
Πρόσφατα, έχουν γίνει αξιόλογες προσπάθειες, είτε με τη συνεργασία κρατικών φορέων είτε από τις ίδιες τις κοινότητες, οι οποίες αξιοποιούν τα πλεονεκτήματα της προφορικής ιστορίας και εκπέμπουν ενθαρρυντικά μηνύματα για το μέλλον της προφορικής ιστορίας στη χώρα μας. Τον Μάιο 2012, 13 χρόνια ύστερα από την ημερίδα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) με θέμα «Προσεγγίζοντας την προφορική ιστορία στην Ελλάδα σήμερα: Τάσεις και ερευνητική διαδικασία» διοργανώνεται συνέδριο για την προφορική ιστορία στο Βόλο ενώ αποκτήθηκε η πρόσβαση από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών στο Οπτικοακουστικό Αρχείο για το Ολοκαύτωμα.
Δημιουργία κέντρου προφορικής ιστορίας στα Χανιά
Ένα σημαντικό πρόγραμμα προφορικής ιστορίας πραγματοποιήθηκε το 2009-2010 στα Χανιά Κρήτης με τη συνεργασία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Χανίων και του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με επιστημονική υπεύθυνη τη Μαρία Ρεπούση. Στο πρόγραμμα εργάστηκαν 20 εθελοντές. Απώτερος σκοπός είναι η δημιουργία ενός μουσείου προφορικής ιστορίας το οποίο θα λειτουργεί παράλληλα ως ερευνητικό κέντρο και αρχείο προφορικής ιστορίας. Στόχος του μουσείου σύμφωνα με τους εμπνευστές του είναι να δώσει φωνή στους απλούς και ιστορικά ανώνυμους ανθρώπους της Κρήτης που έζησαν, ένοιωσαν, απέκτησαν εμπειρίες και τις αφηγήθηκαν. Το ερευνητικό υλικό που συγκεντρώθηκε παρουσιάστηκε σε έκθεση στα Χανιά κατά τη διάρκεια της οποίας οι επισκέπτες είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν τις προφορικές συνεντεύξεις.
Πρόγραμμα προφορικής ιστορίας στην Κυψέλη
Το 2011 ένα παρόμοιο πρόγραμμα προφορικής ιστορίας στήθηκε στην Κυψέλη, στην Αθήνα, από ένα άτυπο δίκτυο ενηλίκων οι οποίοι επιχειρούν να διερευνήσουν μέσω των εργαλείων της προφορικής ιστορίας όψεις της περιοχής στην οποία ζουν. Η επιστημονική επιτροπή αυτής της ομάδας αποτελείται από την Τασούλα Βερβενιώτη, τη Λήδα Παπαστεφανάκη και τη Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν. Στόχος είναι να γίνει γνωστή η ιστορία της περιοχής με τη συμμετοχή των ίδιων των κατοίκων στη διαδικασία καταγραφής της. Ο απώτερος σκοπός του προγράμματος είναι να τεθεί το ερευνητικό υλικό στη διάθεση των κατοίκων και να χρησιμοποιηθεί για πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς λόγους.
Πρόγραμμα «Θαλής» στον Βόλο
Ένα ερευνητικό πρόγραμμα τριετούς διάρκειας πρόκειται να ξεκινήσει στον Βόλο με χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη συνεργασία ιστορικών, ανθρωπολόγων και αρχιτεκτόνων από τα Πανεπιστήμια Θεσσαλίας και Θεσσαλονίκης. Ο σκοπός του προγράμματος «Θαλής» είναι η δημιουργία μίας βάσης δεδομένων για τη σύγχρονη ιστορία της πόλης και η ανάπτυξη διαδραστικών εφαρμογών υψηλής τεχνολογίας οι οποίες θα χρησιμοποιηθούν στο μελλοντικό μουσείο της πόλης. Η προφορική ιστορία κατέχει πρωτεύοντα ρόλο στο ερευνητικό πρόγραμμα.
Οπτικοακουστικό αρχείο για το Ολοκαύτωμα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε συνεργασία με το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, απέκτησαν από τις αρχές Οκτωβρίου 2011 πρόσβαση στο Ψηφιακό Αρχείο Μαρτυριών Ολοκαυτώματος του Πανεπιστημίου της Ν. Καλιφόρνιας (USC). Αυτό το εξαιρετικά σημαντικό οπτικοακουστικό αρχείο άρχισε να δημιουργείται το 1994. Μέσα σε μια δεκαετία 2.300 ειδικά εκπαιδευμένοι εθελοντές συγκέντρωσαν σχεδόν 52.000 μαρτυρίες βίντεο –γυρισμένες σε 56 χώρες και σε 32 γλώσσες– από επιζήσαντες των στρατοπέδων θανάτου –Εβραίους, ομοφυλόφιλους, Μάρτυρες Ιεχωβά, Ρομά/Σίντι (αθίγγανους), πολιτικούς κρατούμενους–, από συμμάχους απελευθερωτές και άλλους αυτόπτες μάρτυρες. Οι συνεντεύξεις έμεναν αυτούσιες και αμοντάριστες. Από τους επιζώντες ομιλητές οι 601 έχουν τόπο γέννησης την Ελλάδα και, από αυτούς, 381 τη Θεσσαλονίκη.Σχετικά με το ίδιο θέμα, αλλά με ευρύτερο χρονικό ορίζοντα, πραγματοποιήθηκε το 2011 το ερευνητικό πρόγραμμα «Από τον Μεσοπόλεμο στην Ανασυγκρότηση (1930-1960). Η Εμπειρία των Εβραίων της Ελλάδας στις οπτικο-ακουστικές Μαρτυρίες», με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Λάτση και επιστημονική υπεύθυνη τη Ρίκα Μπενβενίστε. Στις 24-25 Φεβρουαρίου 2012 τα αποτελέσματα της έρευνας θα παρουσιαστούν στον Βόλο στη διάρκεια διεθνούς συνεδρίου με τίτλο «Archives of Memory: The Experience of Greek Jews in Audiovisual Testimonies» (https://gjst.ha.uth.gr/el/conference-programme.php).
Συνέδριο προφορικής ιστορίας στον Βόλο τον Μάιο 2012
Συνέδριο προφορικής ιστορίας με θέμα «Γεφυρώνοντας τις γενιές: Διεπιστημονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21ο αιώνα. Προφορική Ιστορία και άλλες Βιο-ιστορίες» διοργανώνει το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας στον Βόλο στις 25-27 Μαΐου 2012. (https://extras.ha.uth.gr/oralhistory/el/). Στο συνέδριο θα συμμετάσχουν και κορυφαίοι ξένοι ερευνητές που έχουν σημαδέψει την ιστορία του κλάδου ή ανέλαβαν ιδιαίτερα πρωτότυπες πρωτοβουλίες για τη διάδοση των ερευνητικών αποτελεσμάτων σε ένα ευρύτερο κοινό (Paul Thompson, Joanna Bornat, Lena Inowlocki, Toby Butler, Rob Perks). Το συνέδριο αποσκοπεί να συμβάλει στη διαμόρφωση διεπιστημονικής κοινότητας ερευνητών που ασχολούνται με την προφορική ιστορία, τις σπουδές μνήμης και τη βιογραφική προσέγγιση στις κοινωνικές επιστήμες. Το συνέδριο φιλοδοξεί να καταστεί χώρος συνάντησης και διαλόγου, μεθοδολογικών και θεωρητικών προσεγγίσεων γεφυρώνοντας, σύμφωνα με τον τίτλο του, τόσο νεότερες και παλαιότερες γενιές ερευνητών όσο και τις διαφορετικές γενιές του πληροφορητή και του αφηγητή μέσω της διαδικασίας της συνέντευξης η οποία λειτουργεί ως γέφυρα μεταφέροντας γνώσεις από τη μία γενιά στην άλλη. Στόχος των διοργανωτών είναι να καταγράψουν τις σημαντικές εξελίξεις που σημειώθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία στο πεδίο της προφορικής ιστορίας στον ελληνικό χώρο και να τις εντάξουν στις θεωρητικές και μεθοδολογικές συζητήσεις που διεξάγονται στο διεθνή χώρο.
Κεντρικό και ιδιαίτερα επίκαιρο σε περιόδους κρίσης ερώτημα του συνεδρίου είναι το κατά πόσο έχει απομακρυνθεί ο κλάδος της προφορικής ιστορίας από την αρχική του στόχευση, την κριτική δηλαδή προσέγγιση των κοινωνικών φαινομένων, την κοινωνική αλλαγή και τη σύνδεση της ιστορικής και κοινωνικής έρευνας με τις υπό μελέτη κοινότητες, εξαιτίας της θεσμικής αναγνώρισης της προφορικής ιστορίας, της «έκρηξης μνήμης» και της χρήσης ψηφιακών τεχνολογιών στα ΜΜΕ.
Ένας δεύτερος στόχος του συνεδρίου είναι η ίδρυση ελληνικής εταιρίας προφορικής ιστορίας και η ένταξή της στη Διεθνή Ένωση Προφορικής Ιστορίας (IOHA), η οποία ιδρύθηκε το 1996 και έχει παραρτήματα σε όλο τον κόσμο.Οι θεματικές του συνεδρίου διαρθρώνονται γύρω από πέντε άξονες που αφορούν στη σχέση της προφορικής ιστορίας με την κοινότητα, τις ψηφιακές τεχνολογίες, τις εποχές της κρίσης, την εκπαίδευση και τις σπουδές της μνήμης.
Οι επισκέπτες του συνεδρίου θα μπορούν επιπρόσθετα να μελετήσουν μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή αποσπάσματα συνεντεύξεων που έχουν συγκεντρωθεί από κατά τόπους ομάδες προφορικής ιστορίας σε έναν ειδικό ηλεκτρονικό «τόπο μνήμης».
Την οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου αποτελούν οι Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Τασούλα Βερβενιώτη (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο), Μαρία Θανοπούλου (ΕΚΚΕ), Ειρήνη Νάκου (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Κωνσταντίνα Μπάδα (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), Ποθητή Χανταζαρούλα (Πανεπιστήμιο Αιγαίου) και Γιώργος Τσιώλης (Πανεπιστήμιο Κρήτης).
*Η Βασιλική Λάζου είναι δρ. Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας
Παντείου Πανεπιστημίου
Πηγές
Η ιδέα για το παρόν άρθρο βασίστηκε σε αναφορά της Ρίκης Βαν Μπούσχοτεν που θα δημοσιευτεί στο τεύχος 40/1 (2012) του περιοδικού Oral History.
Για τα πρώτα βήματα της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα σε σχέση με το ΕΚΚΕ: Αλέκα Μπουτζουβή, Μαρία Θανοπούλου, «Η προφορική ιστορία στην Ελλάδα. Οι εμπειρίες μιας δύσκολης πορείας», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ. 107, 2002, σ. 3-21.
Κώστας Θεριανός και Μαριάνθη Μπέλλα, «Η περίπτωση της ομάδας προφορικής ιστορίας της Κυψέλης: ένα ανοικτό δίκτυο εκπαίδευσης ενηλίκων», στα Πρακτικά του 6th International Conference in Open and Distance Learning, November 2011, Loutraki Greece.
Προκήρυξη συνεδρίου, Γεφυρώνοντας τις γενιές: Διεπιστημονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21ο αιώνα. Προφορική Ιστορία και άλλες Βιο-ιστορίες, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 25-27 Μαΐου 2012.
Μαρία Ρεπούση και Χαρά Ανδρεάδου (επιμ.), Προφορικές ιστορίες. Ένας οδηγός προφορικής ιστορίας για την Εκπαίδευση και την Κοινότητα, Χανιά: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων & Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2010.
Paul Thompson, Φωνές από το παρελθόν, Πλέθρον, Αθήνα 2002.
Alessandro Portelli, «What makes oral history different» στο The Death of Luigi Trastulli and Other Stories, State University of New York, Albani 1991.
