Ο αγώνας της ΕΟΚΑ, 1955-1959, για την αυτοδιάθεση των Κυπρίων και την Ένωση με την Ελλάδα, οδηγήθηκε μέσα από διπλωματικές συμπληγάδες και πολιτικούς συμβιβασμούς στην ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας. Μιας ανεξαρτησίας, όπως αποδείχθηκε, κολοβωμένη και προβληματική.
Είχαν προηγηθεί δυο σημαντικά γεγονότα, που καθόρισαν τη συνέχεια. Η εξέγερση του 1931, τα Οκτωβριανά, όταν οι Έλληνες της Κύπρου κινητοποιήθηκαν κατά της αποικιοκρατικής κυβέρνησης, που είχε ως αποτέλεσμα να πυρποληθεί το κυβερνείο. Το αίτημα για Ένωση ήταν το κυρίαρχο σύνθημα. Δεύτερο γεγονός ήταν το δημοψήφισμα που πραγματοποιήθηκε στην Κύπρο τον Ιανουάριο του 1950, βάσει του οποίου οι Έλληνες της Κύπρου εκλήθησαν να τοποθετηθούν ως προς την επιθυμία τους ή μη για Ένωση με την Ελλάδα. Το δημοψήφισμα ήταν συλλογή υπογραφών και πραγματοποιήθηκε σε δύο συνεχιζόμενες Κυριακές, 15 και 22 Ιανουαρίου 1950. Συνολικά υπέγραψαν 215.108 άτομα επί συνόλου 224.757 Ελλήνων της Κύπρου που είχαν δικαίωμα υπογραφής, ποσοστό 95,7%. Υπέρ υπέγραψαν και Τουρκοκύπριοι αν και η ηγεσία τους ήταν ενάντια στην προοπτική της Ένωσης.
Η έναρξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα ξεκίνησε πέντε χρόνια μετά και διήρκησε μέχρι το 1959. Ο αγώνας υπό την ΕΟΚΑ με την Αριστερά απούσα (αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα), «χάθηκε» στη διαδρομή και δεν οδηγήθηκε εκεί που όριζε ο αρχικός στόχος: Την Ένωση.
Η Κυπριακή Δημοκρατία ανακηρύχτηκε σε ανεξάρτητο κράτος στις 16 Αυγούστου 1960, ως αποτέλεσμα των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου του 1959. Στις 11 Φεβρουαρίου 1959 υπεγράφη η Συμφωνία της Ζυρίχης μεταξύ των τότε πρωθυπουργών της Ελλάδος και της Τουρκίας, Κ. Καραμανλή και Α. Μεντερές. Η εν λόγω Συμφωνία ενσωματώθηκε στη Συμφωνία του Λονδίνου, η οποία υπεγράφη στις 19 Φεβρουαρίου 1959 από τους υπουργούς Εξωτερικών της Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας, τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο εκ μέρους της Ελληνοκυπριακής κοινότητας και ο τον Δρα. Κουτσιούκ εκ μέρους της Τουρκοκυπριακής κοινότητας. Το Σύνταγμα τέθηκε σε εφαρμογή στις 16 Απριλίου 1960 με την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας σε ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος (σ.σ. με απόφαση του υπουργικού η επέτειος γιορτάζεται την 1η Οκτωβρίου). Επρόκειτο, σαφώς για ένα δοτό Σύνταγμα, το οποίο ο κυπριακός λαός ουδέποτε κλήθηκε να επικυρώσει με τη ψήφο του (πηγή: Γενική εισαγγελία Κυπριακής Δημοκρατίας, Νομική Υπηρεσία).
Το νέο κράτος δεν ήταν και τόσο δημοφιλές. Η Κυπριακή Δημοκρατία ήταν το κράτος, το οποίο δεν το αγάπησε αρχικά κανείς
Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας αντικαθίσταται από τη δυαδική αρχή, η οποία χαρακτηρίζει τις βασικότερες διατάξεις του.
Το Σύνταγμα χωρίζει τους πολίτες της Κυπριακής Δημοκρατίας σε δυο κοινότητες: την ελληνική και τουρκική.
Το Σύνταγμα στηρίζεται στην πολιτική λειτουργία δυο αριθμητικά άνισων κοινοτήτων, χωρίς όμως να διασφαλίζει με οποιονδήποτε τρόπο πώς θα ρυθμίζονται οι διαφορές σε περίπτωση που η μία ή και οι δυο κοινότητες αρνούνται να συνεργαστούν.
Αυτή η στρέβλωση οδήγησε στα 13 σημεία του Μακάριου, που επιχείρησε να κάνει διορθωτικές κινήσεις. Αν και ενθαρρύνθηκε από τους Βρετανούς, η πρόθεσή του να υποβάλει προτάσεις αλλαγής του συντάγματος, προκάλεσε την αντίδραση της τουρκικής πλευράς, που ανέμενε την ευκαιρία. Ως αποτέλεσμα τούτου είχαμε την τουρκοκυπριακή ανταρσία και την αποχώρηση από το κράτος, των Τουρκοκυπρίων.
Ο βομβαρδισμός της Τηλλυρίας από την Τουρκία και οι συχνές απειλές για απόβαση στην Κύπρο ήταν προμελετημένες ενέργειες, που αποσκοπούσαν στον εκβιασμό λύσης στα μέτρα της Άγκυρας. Ως αποτέλεσμα των γεγονότων αυτών η Ελλάδα έστειλε ελληνική μεραρχία στο νησί, θωρακίζοντας την άμυνά του. Αν η παρουσία της μεραρχίας θεωρήθηκε «πραξικοπηματική Ένωση», τα γεγονότα της Κοφίνου και η απόσυρσή της από τη Χούντα, στα τέλη του 1967, έθαψαν οριστικά τον στόχο αυτό. Στην ιστορική εξίσωση θα πρέπει να τοποθετηθεί και το αμερικανικό σχέδιο Άτσεσον το 1964 για κατάργηση του κράτους, την Ένωση με την Ελλάδα, την ένταξη στο ΝΑΤΟ και παραχώρηση εδάφους στην Τουρκία.
Η Κυπριακή Δημοκρατία θεωρείτο, λοιπόν, από πολλούς ότι ήταν ένα μεταβατικό στάδιο, μια προσωρινή λύση, όχημα που θα χρησιμοποιείτο για τη μετάβαση σε μια άλλη κατάσταση πραγμάτων. Στην υλοποίηση, βασικά, των αρχικών σχεδιασμών των διαφόρων εμπλεκομένων πλευρών.
Είναι προφανές πως το νέο κράτος δεν ήταν και τόσο δημοφιλές. Η Κυπριακή Δημοκρατία ήταν το κράτος, το οποίο δεν το αγάπησε αρχικά κανείς. Οι Έλληνες της Κύπρου το θεώρησαν ως σταθμό, μεταβατικό στάδιο για συνέχιση της πορείας προς την Ένωση, το ανεκπλήρωτο όραμα γενεών, που αποτελούσε μέρος ενός παγκόσμιου κινήματος για αυτοδιάθεση των λαών.
Η Ελλάδα; Ήθελε να «ξεφορτωθεί» το Κυπριακό; Το «ξεφορτώθηκε» με τις Συμφωνίες; Οι έξωθεν εξαρτήσεις που είχε η Αθήνα, την οδήγησαν σε μια τέτοια συμφωνία, που ήταν εθνικά ζημιογόνα. Οι Τούρκοι το πολέμησαν θέλοντας εξ αρχής τη διχοτόμηση, με απώτερο στόχο όμως τον στρατηγικό έλεγχο όλου του νησιού. Οι Βρετανοί υιοθέτησαν την πολιτική του «διαίρειν και βασίλευε», για να διατηρήσουν την παρουσία και την επιρροή τους στο νησί. Οι Βρετανοί μπορεί να έχουν φύγει, αλλά έμειναν. Όχι μόνο με τη στρατιωτική παρουσία, τις βάσεις. Έκτισαν την μεταποικιακή περίοδο επιρροής και ελέγχου.
Η Κύπρος ήταν θύμα του ψυχρού πολέμου. Χρησιμοποιήθηκε ως πεδίο αντιπαράθεσης, ως βάση εξόρμησης. Πεδίο αλληλοεξόντωσης. Η γεωγραφική της θέση, το γεγονός ότι το νησί ήταν «εύκολη» πρόσβαση για όλους! Έχουν γραφτεί πάρα πολλά για τον πόλεμο κατασκόπων που διαδραματιζόταν επί κυπριακού εδάφους, κυρίως κατά την περίοδο της μεγάλης αντιπαράθεσης των «δύο κόσμων». Ένας πόλεμος που δεν σταμάτησε ούτε και μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου.
Θυελλώδεις εξελίξεις
Ο απολογισμός μακρύς καθώς οι περιπέτειες αυτού του κράτους ήταν μεγάλες. Δοκιμάσθηκε πολλές φορές με αποκορύφωμα το πραξικόπημα της χούντας και της ΕΟΚΑ Β΄, στις 15 Ιουλίου 1974 και την τουρκική εισβολή, πέντε ημέρες αργότερα. Ένα δίδυμο έγκλημα κατά της Κύπρου και του λαού της.
Η Κυπριακή Δημοκρατία, 62 χρόνια από την ίδρυσή της, εξακολουθεί να βρίσκεται σε μια συνεχή μάχη επιβίωσης, αντιμετώπισης πολλών επιθέσεων και υπονομεύσεων, με διαχρονικό χαρακτήρα και με τους ίδιους πρωταγωνιστές. Η γεωγραφική της θέση, η σύγκρουση συμφερόντων, τοπικών και διεθνών, διαμόρφωνε και διαμορφώνει ένα σκηνικό στο οποίο η Κύπρος ήταν η παράπλευρη απώλεια των αντιπαραθέσεων αυτών.
Οι Κύπριοι ακολούθησαν το παγκόσμιο ρεύμα για Αυτοδιάθεση
Η ανεξαρτησία δεν ήταν ο αρχικός στόχος του κυπριακού ελληνισμού. Οι αγώνες του λαού στόχευαν στην Αυτοδιάθεση και στην Ένωση. Σε μια περίοδο κατά την οποία οι αγώνες για αυτοδιάθεση ήταν ένα παγκόσμιο κίνημα, οι Κύπριοι δεν μπορούσαν παρά να ακολουθήσουν αυτό το ρεύμα. Έμελλε, όμως, αυτός ο αγώνας να μην ευοδωθεί, αναφέρει στο δίτομο βιβλίο του Νέαρχου Νεάρχου «Μακάριος – Δραματική πορεία» ( Εκδόσεις Ιερά Μητρόπολις Πάφου, 2021).
Ο Νέαρχος Νεάρχου υποστηρίζει στο δίτομο έργο του πως «μετά από τη μεταμόρφωση του κυπριακού προβλήματος από το 1955, από αγγλοελληνική διαφορά σε ελλαδοτουρκικό πρόβλημα, κι αυτή ακόμα η λύση της «δεσμευμένης ανεξαρτησίας» θεωρήθηκε μόνο ως ανακοπή πορείας προς το χειρότερο. Γιατί οι Άγγλοι, ωμά και κυνικά, μιλούσαν για διπλή αυτοδιάθεση και διχοτόμηση. Σ’ όλα τα σχέδια λύσης που κατά καιρούς πρότειναν φρόντιζαν πάντα να εμποδίσουν την πλειοψηφία να ασκήσει τα δικαιώματά της, τόσο στον κοινοβουλευτικό όσο και στον διοικητικό τομέα. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η Ελλάδα, πλήρως εξαρτημένη οικονομικά, στρατιωτικά και πολιτικά από τους Άγγλους και Αμερικανούς, δεν είχε πολλά περιθώρια άσκησης εθνικής πολιτικής. Προσπαθούσε να την εντάσσει μέσα στα πλαίσια των συμμαχιών της και να επιδιώκει το καλύτερο». Ήδη, από το 1956 οι Καραμανλής-Αβέρωφ άρχισαν να ερωτοτροπούν με διχοτομικές λύσεις, υποστηρίζει ο συγγραφέας.
