Να ξεκαθαρίσω κάτι που για μένα είναι αυτονόητο, αλλά έτσι όπως έχουν εξελιχθεί τα πράγματα στην ευρωπαϊκή Αριστερά, κι αυτό δεν πρέπει να θεωρείται τόσο εύκολα αυτονόητο. Αριστερός, στον πιο απλό ορισμό που μπορώ να διατυπώσω, είναι όποιος είναι σταθερά με το μέρος των πιο αδύναμων, όποιος αντιδρά στην καταπίεση και εκμετάλλευσή τους και επιδιώκει να δημιουργήσει ένα δικαιότερο κόσμο, λόγω και έργω. Και μ’ αυτή την έννοια ταυτίστηκα, σχεδόν με ένα μυστηριώδη τρόπο, από τότε που άρχισα να κοινωνικοποιούμαι. Πάντα με τραβούσε περισσότερο αυτό που πήγαζε μέσα από τα λαϊκά στρώματα της κοινωνίας, από τη γειτονιά, την κάθε γειτονιά και από τους χώρους της εργασίας, το γιαπί ή τη φάμπρικα. Και οι ήρωες μου ήταν οι μπροστάρηδες, αυτοί που σήκωναν μεγαλύτερο βάρος απ’ αυτό που τους αναλογεί για το κοινό καλό, αυτοί που υπερβαίνανε το μέσο όρο με ένα άθλο, στην πολιτική, στην επιστήμη, στον αθλητισμό, στο σινεμά, στη λογοτεχνία, γενικά στα γράμματα και τις τέχνες και, πιο πολύ απ’ όλα, στη μουσική. Δεν ήταν τέλειοι, δεν ήταν άγιοι, κάποιοι ήταν, είχαν, όμως, ισχυρή παρόρμηση για την τελειότητα, για το σωστό, για το δίκαιο, για το ωραίο, επιδιώκοντάς το με πολύ μόχθο και αφοσίωση που συχνά έφτανε στην αυτοθυσία. Στο μυαλό μου αυτό ήταν το εργαστήρι της ζωής, της ατομικής και της συλλογικής. Τόσο μαγικό και τόσο ισχυρό μέσα μου που ακόμα και σε στιγμές που μου δινόταν η ευκαιρία να μετακομίσω υλικά και πνευματικά σε άλλο «χώρο», δεν το έκανα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρξαν περιπτώσεις που δελεάστηκα και προβληματίστηκα.
Τελικά, όμως, αντί να κάνω αλλαγή πλεύσης, σε κάθε περίπτωση προσπάθησα να αλλάξω το όποιο περιβάλλον με τις ίδιες σταθερές αντιλήψεις. Σίγουρα έπαιξε ρόλο ο χαρακτήρας μου, η οικογένεια, η καταγωγή, η εποχή, το περιβάλλον που μεγάλωσα, οι άνθρωποι που γνώρισα, οι ιδέες που με άγγιξαν, οι γυναίκες που αγάπησα, οι φίλοι που έκανα, και ακόμα πιο σίγουρα ιδιαίτερο ρόλο έπαιξαν δύο πράγματα: ότι αυτός ο κόσμος, ο λαϊκός, τα κάτω στρώματα, ποτέ δεν μου πρόσφερε κάτι λιγότερο απ’ αυτό που είχα ανάγκη για να γεμίζω τα μηνίγγια μου και, το δεύτερο, ότι με απωθούσαν ανέκαθεν αυτοί που έβλεπαν αυτόν τον κόσμο, τον κόσμο που εγώ συνταυτιζόμουν, με περιφρόνηση, δόλο και απαξίωση, που τον ταπείνωναν, τον εκμεταλλεύονταν και έφταναν στο σημείο να τον κακοποιούν, ακόμα και να τον εξοντώνουν φυσικά και πνευματικά. Στο τέλος της μακριάς και ζωηρής εφηβείας μου η γραμμή ανάμεσά μας είχε χαραχτεί ανεξίτηλα. Και με βάση αυτή τη γραμμή κρίνω κάθε μου βήμα, κάθε μου πράξη ή παράλειψη, κάθε υποχώρηση και κάθε υπέρβαση, κάθε αποτυχία και επιτυχία. Και με βάση αυτή τη γραμμή που σε κάποια φάση της ζωής του θέτει κανείς για τον εαυτό του, αξιολογώ –συνήθως με περισσότερη επιείκεια– και τους άλλους.
Αυτά τα εκθέτω στο πλαίσιο του διαλόγου που έχουμε μεταξύ μας εδώ και πολλά χρόνια. Όχι μόνο γιατί αρκετές/αρκετούς από σας που με διαβάζετε ή με ακούτε στο ραδιόφωνο θα σας βρίσκουν σύμφωνους και θα ταιριάζουν στον τρόπο που σκέφτεστε και ζείτε, ούτε μόνο επειδή πιθανότατα θα έχετε μέλη της οικογένειας σας, φίλους, συγγενείς, γνωστούς και άγνωστους που κάπως έτσι πορεύθηκαν στη ζωή τους, αλλά και γιατί –μερικές φορές και σε κάποιες περιπτώσεις λεπτεπίλεπτες ή αμφιλεγόμενες– ίσως χρειάζεται να σας υπενθυμίζω από πού ορμώμενος καταλήγω σε κάποιες εκτιμήσεις και συμπεράσματα που μοιράζομαι μαζί μας.
Η Αριστερά κόλλησε
Μετά απ’ αυτή την εκ βαθέων εισαγωγή, μπορώ να μπω στο θέμα που θίγω αρκετά συχνά, γιατί είναι μεγάλο, επίκαιρο και πρέπει να μας απασχολεί γιατί μας αφορά ειδικά και γενικά. Το θέμα που λέγεται Κίνα, μέσα από τη δική μου σκοπιά με την οποία αρκετοί συνομιλητές μου δεν συμφωνούν ή διατηρούν επιφυλάξεις. Πιστεύω ότι ακόμα κι αν κανείς βλέπει την Κίνα αρνητικά ή με κάποια δυσπιστία, δεν μπορεί να μην την παρακολουθεί πολύ επισταμένα. Και μόνο για το λόγο ότι η Κίνα δεν αλλάζει μόνο η ίδια, αλλάζει και τον κόσμο ολόκληρο. Επηρεάζει πλέον το κάθε τι, οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, επιστημονικό, τεχνολογικό και περιβαλλοντικό σε σημείο που όποιος δηλώνει σχετική άγνοια δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί που βρισκόμαστε και πού πάμε ως κοινωνίες.
Δυστυχώς, η ευρωπαϊκή Αριστερά που κάποτε ήταν συνώνυμη της πρωτοπορίας, κόλλησε στα απόνερα του δυτικού καπιταλισμού, παρασύρθηκε από τα συντρίμμια του σοβιετικού εγχειρήματος και έχασε πολλά από τα συγκριτικά πλεονεκτήματά της.
Κανένας μας δεν είναι αδιάβροχος, αλλά αν μπορέσουμε να κρατήσουμε και να χρησιμοποιήσουμε ως ένα έσχατο κριτήριο αφενός τη βελτίωση της ζωής των λαών με όρους αξιοπρέπειας και σεβασμού και αφετέρου τη διασφάλιση της ειρηνικής συνύπαρξης σε παγκόσμιο επίπεδο, θα μας διευκολύνει να αξιολογήσουμε με πιο καθαρή ματιά την Κίνα.
Προσωπικά, μελετώντας την Κίνα από πολύ νέος, γοητευμένος από το τεραστίων διαστάσεων εγχείρημα των Κινέζων να βρουν τη δική τους θέση, ως συλλογικότητα, ως λαός, ως έθνος, κάτω από τον ήλιο, χωρίς κανένα σατράπη στο σβέρκο τους και φτάνοντας στην ηλικία μου με την αίσθηση ότι μάλλον τα καταφέρνουν σ’ αυτό το δύσβατο δρόμο, ενώ οι περισσότεροι λαοί σε όλο τον κόσμο ακόμα δεινοπαθούν, είμαι θετικός απέναντί τους και τους συμπαραστέκομαι σ’ αυτόν τον αγώνα ζωής και θανάτου, αν και, ευτυχώς, η έκβασή του δεν εξαρτάται καθόλου από εμένα και τη στάση μου.
Οι Κινέζοι είναι άλλος ένας λαός που έχει τραβήξει τα μύρια όσα από τον λεγόμενο δυτικό κόσμο, δηλαδή αυτό το σινάφι των λαών και κρατών που ιστορικά τούς έλαχε να παίξουν το ρόλο του πειρατή, του επιδρομέα, του λήσταρχου, του εκβιαστή, του καταστροφέα. Και δεν αναφέρομαι στην αρχαιότητα ούτε καν στο Μεσαίωνα, αν και κάθε αναδρομή κάνει πιο κατανοητό το παρόν. Αναφέρομαι στα τελευταία διακόσια χρόνια που θεωρούνται εποχή μας, αφού από το Διαφωτισμό και μετά υποτίθεται ότι ο κόσμος όλος μπήκε σε μια σύγχρονη ρότα, αλλά και γιατί σε κάθε άτομο, σε κάθε οικογένεια, κατά κάποιον τρόπο, υπάρχουν μνήμες από τους πιο κοντινούς σε μας προγόνους. Για παράδειγμα, ο προπάππους μου, ο Πρόδρομος Ελληνιάδης του Κωνσταντίνου, είναι για μένα ανάγλυφο πρόσωπο, τον φαντάζομαι σαν να τον έχω συναντήσει γιατί χάρη σε μερικά έγγραφα με το όνομά του που έχω στα χέρια μου και τις αφηγήσεις του πατέρα μου, δεν είναι στη συνείδησή μου πρόσωπο του απώτερου παρελθόντος, «αρχαίος». Κι αυτό με πάει εύκολα πίσω στον 19ο αιώνα. Άλλοι έχουν απτά στοιχεία που τους πάνε ακόμα πιο πίσω. Και μετά, εμείς ζήσαμε με τα ίδια πολιτικά τζάκια που κυβέρνησαν τη χώρα από τότε που δημιουργήθηκε το ελληνικό κράτος, το ίδιο βασιλικό σόι των Γκλύξμπουργκ, από το 1863 μέχρι το 1974, και έχουμε ακόμα ως δικούς μας ήρωες, κοντινούς, τον Κολοκοτρώνη και τον Καραϊσκάκη∙ μεγαλώσαμε διαβάζοντας τον Σολωμό και τον Παλαμά, χορεύουμε με τους ίδιους χορούς που χόρευαν οι Έλληνες το 1821 και ακόμα ζούμε με πολύ ζωντανές τις μνήμες από τους Βαλκανικούς Πολέμους το 1912-1913 και τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922. Οπότε, αυτή είναι η μεγάλη εποχή μας, αυτά τα διακόσια χρόνια που ακόμα δεν έχουν τελειώσει.
Η Κίνα των άλλων
Σ’ αυτή, λοιπόν, την ίδια εποχή, στην άλλη άκρη της γης, ζουν οι Κινέζοι, εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ένας πελώριος από κάθε άποψη λαός, ο οποίος χάρη στην αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό, άργησε πολύ περισσότερο από τη μικρή Ελλάδα να αποκτήσει ένα δικό του κράτος, ένα ανεξάρτητο σύγχρονο κράτος, χωρίς ξένους στρατούς, χωροφύλακες, τοκογλύφους και κηδεμόνες. Κουτσά-στραβά, εμείς φτιάξαμε ένα κράτος, αν και ανολοκλήρωτο και με περιορισμένη ελευθερία αυτοδιαχείρισης, με υπερπροσπάθεια από το 1821 και μετά. Οι Κινέζοι τα κατάφεραν πάρα πολύ αργότερα! Για 120 χρόνια μετά από μας, μια ολόκληρη συμμορία με ανταγωνιστικά συμφέροντα, μοίραζε και λεηλατούσε την Κίνα! Πορτογάλοι (1851-1999!), Άγγλοι (πόλεμος του οπίου, 1842), Αγγλο-Γάλλοι (πόλεμος του βέλους, 1856-1860), Γάλλοι (Κινεζο-Γαλλικός πόλεμος, 1884-85), Γιαπωνέζοι (1894-1945), Ρώσοι, Γερμανοί (1897), Αμερικάνοι (1900) και όλοι μαζί, η «Συμμαχία των 8» (Γερμανία, Ιαπωνία, Ρωσία, Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, ΗΠΑ, Αυστρο-Ουγγαρία) εναντίον των Κινέζων (πόλεμος των Μπόξερ, 1899-1901)! Γι’ αυτό, μετά χιλίων κόπων και βασάνων, μόλις το 1949, χάρη στους κομμουνιστές, η Κίνα έγινε των Κινέζων!
Αξίζει σ’ αυτό το σημείο να υπενθυμίσω ότι ακόμα κι εμείς σκοτώσαμε Κινέζους όταν το 1950 υπακούσαμε σαν δούλοι στους Αμερικάνους και στείλαμε 4.700 Έλληνες στρατιώτες και αεροπόρους!, στην Κορέα, 8.500 χιλιόμετρα μακριά!, για να πολεμήσουν ενάντια σε Κορεάτες και Κινέζους, λες και είχαμε κάποιο προηγούμενο μαζί τους ή μας είχαν κάνει κάποιο μεγάλο κακό ή μας απειλούσαν με καμιά εισβολή! Ελπίζω να μην μας εκδικηθούν κάποτε γι’ αυτό!
Τα θύματα αυτών των πολέμων, των Κινέζων που υπερασπίζονταν τη γη και τον πολιτισμό τους, ανέρχονται σε δεκάδες εκατομμύρια, ναι, δεκάδες εκατομμύρια! Και δεν είναι μόνο οι μαζικές σφαγές, η υποδούλωση και οι λεηλασίες. Είναι και η παρεμπόδιση ενός λαού εκατοντάδων εκατομμυρίων, που υστερούσε μόνο σε στρατιωτικό εξοπλισμό και σε νοοτροπία επιθετικών πολέμων, και όχι σε εξυπνάδα, πολιτισμό και εφευρετικότητα, να αναπτυχθεί και να προοδεύσει, η καταδίκη του σε διαρκή μιζέρια και αθλιότητα. Γιατί μόνο αυτό το αποτέλεσμα προκαλούσαν στις χώρες και τους λαούς που διαφέντευαν οι ιμπεριαλιστές. Ούτε τους άφηναν να προκόψουν, ούτε τους εμβολίαζαν με δημοκρατία. Αντιθέτως τους επιβάλανε ξενόφερτα και ξενόδουλα καθεστώτα, αυταρχικά όσο δεν παίρνει άλλο, και δεν τους επιτρέπανε να απολαύσουν ούτε ένα μικρό μέρος από τους καρπούς των κόπων τους. Αντίστοιχα βλέπουμε σε τι κατάσταση είναι οι χώρες που δεν απέκτησαν την πλήρη ανεξαρτησία τους από τους αποικιοκράτες ή έπαθαν τόσο μεγάλη ζημιά που δεν μπορούν να συνέλθουν. Ακόμα και η Ινδία, του ιδίου μεγέθους και εξίσου σημαντικού πολιτισμού, η οποία υπέστη μακρόχρονη κατοχή και εκμετάλλευση από τους αποικιοκράτες που διατήρησαν όλες τις αναχρονιστικές κοινωνικές και ταξικές δομές προκειμένου να είναι η χώρα επ’ αόριστον υποτελής, δεν μπορεί να βγει από το φαύλο κύκλο της φτώχειας και αθλιότητας.
Εξ αιτίας της ξένης κατοχής, οι Κινέζοι άργησαν μεν πάρα πολύ σε σχέση με μας, αλλά έκαναν οπωσδήποτε καλύτερη δουλειά. Έδιωξαν τους πάντες και έφτιαξαν ένα καταδικό τους κράτος, κινέζικο 100%! Και την υγειά τους να έχουν, συμπλήρωσαν πανηγυρικά 70 χρόνια ανεξαρτησίας και προόδου. Όχι μόνο πάνε καλά, αλλά ωθούν και τον κόσμο ολόκληρο προς τα μπρος!
Κι αυτό δεν αρέσει καθόλου στα πρώην αφεντικά, μα καθόλου! Αλλά οι Κινέζοι είναι αποφασισμένοι να μην ανεχτούν ποτέ ξανά άλλη καταπάτηση κι άλλη προσβολή. Κι ας έχουν το θράσος οι απόγονοι των βιαστών τους να τους απειλούν και να τους κάνουν μαθήματα ευταξίας και σαβουάρ βιβρ! Πέρα από τα οικονομικά και στρατιωτικά, είναι πράγματι μια μάχη ανάμεσα σε δύο ριζικά διαφορετικούς πολιτισμούς. Στο παρελθόν, οι Δυτικοί πήραν πάρα πολλά ωφέλιμα στοιχεία από τους Κινέζους που τους βοήθησαν να αναπτυχθούν, όπως την πυξίδα, την πυρίτιδα, το μετάξι και την τυπογραφία. Και οι Κινέζοι, βέβαια, πήραν και συνεχίζουν να παίρνουν, από τον μαρξισμό μέχρι τις νέες τεχνολογίες. Αλλά δεν έχουν καμία διάθεση να συνταυτιστούν με τους Δυτικούς, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς οδήγησαν το σύστημά τους στα κατσάβραχα, γι’ αυτό επιμένουν σε άλλους δρόμους που τους ονομάζουν δικαιωματικά κινέζικους. Οι δυτικοί θα έπρεπε να έχουν λίγο περισσότερη τσίπα όταν αναφέρονται στην Κίνα, μετά από τόσα που έχουν κάνει επί τόσο πολύ, στον κινέζικο λαό. Αλλά στον ξεπεσμό τους, τι τσίπα να έχουν!
Γεννιέται ελπίδα
Νομίζω ότι εδώ και καιρό ο πολιτισμός έχει μπει σε μια νέα φάση, δύσμορφη από τη μια μεριά και επώδυνη, αλλά και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για όποιον αντέξει σ’ αυτή τη δύσκολη και δύστοκη περίοδο η οποία ενδεχομένως θα οδηγήσει σε κάτι καινούργιο και καλύτερο για όλους. Η παραδοσιακή ευρωπαϊκή Αριστερά, σε όλες τις χρωματικές εκδοχές της, μαυροκόκκινη, κόκκινη, ροζ και πράσινη, δείχνει να είναι ξεπερασμένη, παλιομοδίτικη, ενσωματωμένη ακόμα κι όταν νομίζει το αντίθετο, να έχει ξεμείνει από ιδέες και να αναμασάει ό,τι μπαγιάτικο έχει διατηρήσει στο ψυγείο της. Πολύ θλιβερή αυτή η διαπίστωση, αλλά μάλλον αληθινή. Γι’ αυτό και είναι καχύποπτη και αρνητική απέναντι σε κάθε τι τολμηρό και επαναστατικό εφόσον αλλάζει τον κόσμο όπως τον ζήσαμε. Προσπαθεί με άστοχες συγκρίσεις, με παλιά καλούπια και μεγάλες παρωπίδες να ερμηνεύσει αυτά που συμβαίνουν χωρίς να βγάζει άκρη και χωρίς να μπορεί να θεμελιώσει μια νέα πολιτική αντάξια της θεωρίας, της ιστορίας και των αγώνων της. Αυτό φάνηκε και όποτε της δόθηκαν ευκαιρίες να παίξει ρυθμιστικό ρόλο καθώς αποδείχτηκε ότι είναι λίγη, πολύ κατώτερη των περιστάσεων. Και δυστυχώς, ένα κομμάτι της έχει διολισθήσει άμεσα ή έμμεσα στον αντικομμουνισμό κι αυτό, μάλιστα, σε μια εποχή που ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός πάσχει από πολλαπλά καρκινώματα και δεν πείθει ούτε για την υγεία του ούτε για την ικανότητά του πλέον να διαχειριστεί το μέλλον των κοινωνιών.
Η άποψη μου, εν ολίγοις, είναι ότι ο δυτικοκεντρισμός, επαρκής ίσως στην προηγούμενη ιστορική φάση, δεν μπορεί πια να μας βοηθήσει να δούμε καθαρά αυτό που έχει συμβεί ούτε αυτό που συμβαίνει, και να διαμορφώσουμε μια εποικοδομητική πολιτική, φρέσκια και πλούσια σε ιδέες, απαλλαγμένη από βαρίδια και παγιωμένα συμφέροντα, πάντα με επίκεντρο τους πολλούς, τους λαούς κι όχι τις ολιγαρχίες που λυμαίνονται τις κοινωνίες και τη φύση.
Επιστρέφοντας, για κλείσιμο, στην Κίνα, η προσοχή μου είναι από καιρό στραμμένη σ’ αυτή τη χώρα την οποία κυβερνάει το κομμουνιστικό κόμμα, γιατί εκεί συνεχίζεται η γέννα που ξεκίνησε το 1949 με ευεργετικές συνέπειες για όλη την ανθρωπότητα. Κι όσο –με την πολιτική που εφαρμόζει το ΚΚΚ– εκατοντάδες εκατομμύρια πολίτες ξεφεύγουν από τη φτώχεια και τη μιζέρια, μαθαίνουν γράμματα, είναι υγιείς, έχουν δουλειά και στέγη, ζουν με αξιοπρέπεια, δεν έχουν προστάτες, παράγουν νέο πολιτισμό, έχουν έγνοια για τη φύση και επιδιώκουν συνειδητά την ειρηνική συνύπαρξη, θα μου ανανεώνουν την ελπίδα για ένα κόσμο που δεν θα είναι τόσο αιμοσταγής ούτε τόσο άνισος και αρπαχτικός όσο αυτός που βιώσαμε και βιώνουμε.
