Την Τρίτη 25/11/2025, στη Σχολή Σταυράκου, στα πλαίσια του 38ου Πανοράματος Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου, διεξάχθηκε η διάλεξη του διακεκριμένου συνθέτη Νίκου Κυπουργού, για τη μουσική ως αφήγηση στον ελληνικό και διεθνή κινηματογράφο, όπου παρέα με τον φίλο και συνεργάτη του σκηνοθέτη Στέλιο Χαραλαμπόπουλο, ανέλυσαν τη σχέση μουσικής και εικόνας.
Παραθέτουμε κομβικά σημεία αυτής της συναρπαστικής συζήτησης, με συντονιστή τον καλλιτεχνικό διευθυντή του Φεστιβάλ Νίνο Φένεκ Μικελίδη.
Έχοντας συνθέσει μουσική για 6 ταινίες του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, ο Κυπουργός δήλωσε πως μέσα από το πολυπρισματικό σινεμά του είχε την ευκαιρία να δοκιμάσει πολύ διαφορετικούς τρόπους και μεθόδους προσέγγισης μιας ταινίας.
Ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος εξήρε το γεγονός ότι ο ταλαντούχος Κυπουργός στη μουσική που έχει γράψει για περίπου 80 ταινίες, χαρακτηρίζεται και από ευρύτητα παιδείας, που αντανακλάται στην ποικιλία του έργου του. Η συνεργασία τους ξεκίνησε όταν ο Χαραλαμπόπουλος ετοίμαζε το ανθρωπολογικό ντοκιμαντέρ «Είδαν τα μάτια μας γιορτές» (2000), για το ψωμί, το λάδι και το κρασί στη Μεσόγειο, με διαμεσολαβητή τον σκηνοθέτη Λευτέρη Ξανθόπουλο, συνεργάτη του Κυπουργού στην ταινία «Ο Δραπέτης» (1991).
Η σχέση εμπιστοσύνης Κυπουργού – Χαραλαμπόπουλου ευδοκίμησε και στο επόμενο ντοκιμαντέρ «Ημερολόγια Καταστρώματος – Γιώργος Σεφέρης» (2001). Για τον Κυπουργό, στη συνεργασία μουσικού με σκηνοθέτη είναι απαραίτητη η αμοιβαία εμπιστοσύνη, καθώς το γεγονός ότι είχε δει το σενάριο, του επέτρεψε να σκεφτεί νωρίτερα ιδέες. Ωστόσο, η συνεργασία με έναν σκηνοθέτη μπορεί να γίνει με διαφορετικούς τρόπους, όπως στην περίπτωση του «Δραπέτη», με πρωταγωνιστή έναν καραγκιοζοπαίκτη που βλέπει το επάγγελμά του να διαλύεται. Εκεί, ο Ξανθόπουλος τον κάλεσε κατά το γύρισμα, καθώς μια σκηνή απαιτούσε να ηχογραφηθεί ζωντανά ένα τραγούδι, με μπάντα λαϊκών μουσικών. Ο Κυπουργός είχε σκεφτεί ένα βασικό μουσικό θέμα που διαπερνούσε με πολλούς τρόπους την ταινία, κυνηγώντας σαν εμμονή τον πρωταγωνιστή, οπότε αρχικά παίζεται από λαϊκούς οργανοπαίκτες και εν συνεχεία από μια μπάντα, καθώς είναι σημαντική η εξέλιξη και η μετάλλαξη ενός μουσικού θέματος, που λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος. Το κινηματογραφικό θέμα οφείλει να έχει απλότητα, ώστε να εντυπωθεί στον θεατή και στη συνέχεια να συνδεθεί, μέσω επανάληψης ή αναφορών, με τα στοιχεία της ταινίας. Μπορεί να είναι ρυθμικό στοιχείο, στίχος, ισοκράτημα, μια φωνή, ακόμα και ένα απλό ηχόχρωμα, ενώ θα μπορούσε να είναι και κάποιο τραγούδι που έχει ακούσει ο πρωταγωνιστής. Έτσι, η μουσική μιλάει για τον χαρακτήρα, δίχως να χρειαστεί ο ίδιος να ψελλίσει κάτι, υποκαθιστώντας ρόλο και λόγο, ενώ φωτίζει το αθέατο με τρόπο υπόγειο, ωστόσο υπάρχουν περιπτώσεις που η μουσική δεν είναι απαραίτητη. Ο Κυπουργός ανέφερε πως για κάθε ταινία φτιάχνει ένα χάρτη, ώστε να σημειώνει σε ποια ακριβώς σκηνή και χρονική στιγμή θα μπει το εκάστοτε θέμα, αυτούσιο ή ως απλή αναφορά, διαδικασία που τον βοηθά να καταλάβει την τελική αίσθηση του θεατή.
Ο Χαραλαμπόπουλος συμπλήρωσε πως στις ταινίες μπορεί να υπάρχουν δυο-τρία θέματα που επανέρχονται, με διαφορετική ίσως ενορχήστρωση, ώστε να συνδεθούν με πρόσωπα ή καταστάσεις. Τόνισε όμως, ότι η μουσική δεν θα έπρεπε να λειτουργεί σαν διπλασιασμός συναισθημάτων, αλλά ως προοικονόμηση της αφήγησης, ώστε να κερδίζεται και χρόνος και πλούτος εκφραστικών μέσων. Σχολιάζοντας το απόσπασμα από τους τίτλους αρχής του ντοκιμαντέρ «Είδαν τα μάτια μας γιορτές», με γυρίσματα σε Ελλάδα, Τουρκία και Ιταλία, ανέφερε πως στις τρεις εισαγωγικές σκηνές, παράλληλα με τις τρεις διαφορετικές γλώσσες, ακούγεται σε πλήρη εξέλιξη το πρωτότυπο μουσικό θέμα του Κυπουργού, σε ενορχήστρωση που προδιαθέτει το διονυσιακό στοιχείο της ταινίας.
Το σινεμά δίνει την ευκαιρία να κάνεις απρόβλεπτα νοερά ταξίδια σε διαφορετικούς χώρους, εποχές και περιοχές, αναφέρει ο Κυπουργός, που καλείσαι κάθε φορά να εξερευνήσεις και να ανακαλύψεις, για να υπηρετήσεις σωστά το κλίμα της ταινίας, ενώ μερικές φορές τόνισε ότι είχε την τύχη να κάνει και πραγματικά ταξίδια σε όλο τον κόσμο, στα πλαίσια γυρισμάτων, από Αρμενία μέχρι Κούβα. Επεσήμανε ότι έχει κληθεί στο στάδιο του σεναρίου, άλλοτε επειδή θέλει ο σκηνοθέτης να μοιραστεί σκέψεις μαζί του, άλλοτε επειδή χρειάζεται κάποια μουσική για τις ανάγκες των γυρισμάτων. Ανέφερε όμως πως έχει κληθεί να συνθέσει μουσική και για μια τελειωμένη και ήδη προβεβλημένη ταινία, που αποφάσισαν να μπει μουσική, πριν διανεμηθεί στις αίθουσες. Συνήθως ο συνθέτης καλείται κατά το μοντάζ. Όταν έρθει η ώρα της μουσικής, δεν υπάρχει πλέον χρόνος, είτε λόγω εξάντλησης του προϋπολογισμού, είτε λόγω χρονικής πίεσης, για τις προθεσμίες κάποιου φεστιβάλ. Συχνά όμως αυτή η πίεση -επεσήμανε ο Κυπουργός- είναι και η πιο προωθητική, για την ολοκλήρωση του έργου. Τα όρια μπορεί να σου επιβάλουν λύσεις, να σε φτάσουν σε μια ιδέα λειτουργική. Ωστόσο διαχώρισε τον τρόπο που λειτουργεί η μουσική στις χολιγουντιανές παραγωγές, η οποία διαφοροποιείται από το ευρωπαϊκό σινεμά στο γεγονός ότι η μουσική σχολιάζει ασταμάτητα τα πάντα, ακόμα και τους διαλόγους.
Όσον αφορά την επιλογή των οργάνων, τόνισε ότι πρέπει να δίνεται προσοχή στα ηχοχρώματα που συνοδεύουν μια σκηνή, ώστε να μην εμποδίζουν το λόγο. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ένα πιάνο ή ένα τσέλο, δεν είναι κατάλληλα να συνοδεύσουν μια σκηνή με κείμενο. Βασικός όμως στόχος της μουσικής στο σινεμά είναι να υπηρετήσει την ταινία, παρότι υπάρχουν μουσικά θέματα που τελικά αυτονομήθηκαν, όπως οι μουσικές του Ρότα για ταινίες του Φελίνι, ενώ ακόμα και μια κορυφαία σκηνή μπορεί να υπογραμμιστεί από μια εκκωφαντική σιωπή.
Σχολιάζοντας το θέμα του τρέιλερ, ο Χαραλαμπόπουλος επισήμανε ότι συνήθως βάζουν άλλες μουσικές από την πρωτότυπη της ταινίας, επειδή επιδιώκουν να γίνουν ελκυστικά σε ενάμιση λεπτό, βλέποντας τον κινηματογράφο ως βιομηχανία. Στο Χόλυγουντ είναι οι παραγωγοί που έχουν τελικό λόγο και στο φάιναλ κατ και στη μουσική της ταινίας και για αυτό παλιότερα προωθούσαν τα τραγούδια. Στην Ελλάδα, παρότι το σινεμά είναι περισσότερο βιοτεχνία, γνωρίζουμε ότι και ο ελληνικός εμπορικός κινηματογράφος ήταν άλλοτε γεμάτος με τραγούδια, όταν οι πρωταγωνιστές διασκέδαζαν σε κάποιο βραδινό κέντρο, όπου ακούγονταν ζωντανά τραγούδια, από Ζαμπέτα, Μπιθικώτση ή Χιώτη, σε μια εποχή που δεν υπήρχε ακόμα τηλεόραση.
Στο απόσπασμα από το ντοκιμαντέρ για τον Γιάννη Μόραλη (2006), ο Χαραλαμπόπουλος παρεμβάλλει μια πειραματική ενότητα δικής του έμπνευσης, με εικόνες από πίνακες και γλυπτά του Μόραλη, όπου διαφαίνεται η εξέλιξη των καμπυλών στο έργο του. Αυτή η αφαιρετική σκηνή όχι μόνο επενδύθηκε με την πρωτότυπη, κατά παραγγελία, μουσική του Κυπουργού, μια μινιμαλιστική σύνθεση για πιάνο, τσέλο και σαξόφωνο, αλλά μονταρίστηκε σύμφωνα με το ρυθμό της.
Ο Κυπουργός συμπλήρωσε ότι σημαντικό ρόλο έχει παίξει και η εξέλιξη της τεχνολογίας τις τελευταίες δεκαετίες. Παλιότερα δούλευαν στη μουβιόλα, τώρα στο έντιτινγκ ρουμ. Ήταν διαφορετικός ο συγχρονισμός μουσικής-εικόνας-ήχου όταν έκοβαν τα φιλμ καρέ-καρέ, με τα πράγματα να έχουν απλοποιηθεί σήμερα. Ωστόσο, επέμεινε πως είναι σημαντικό να ηχογραφείται η μουσική από πραγματικά όργανα σε στούντιο, όπου συναντιούνται οι μουσικοί διά ζώσης. Υποστηρίζοντας τον φυσικό ήχο τον οργάνων από τον τεχνητό των ψηφιακών μηχανημάτων, ο Κυπουργός δηλώνει πως μόνο όταν παίζουν όλοι οι μουσικοί μαζί βγαίνει η μουσική και η ψυχή αναπνέει.
Ως μουσικές του αναφορές, μνημόνευσε τον Μάνο Χατζιδάκι, του οποίου ήταν βοηθός σε κάποιες ταινίες, και όπως αναφέρει «διδάχτηκε τη σημασία της λεπτομέρειας, βλέποντας πώς προσέγγιζε τη μουσική, κρατώντας σημειώσεις, ενώ ήταν και εξαιρετικά οργανωμένος». Ο Χατζιδάκις γνώριζε την κινηματογραφική μουσική, είχε χιλιάδες δίσκους με μουσικές των Μαξ Στάινερ και Άλεξ Νορθ, ενώ αναφερόταν συχνά στον Μορίς Ζομπέρ. Οι αναφορές του Κυπουργού ήταν περισσότερο η επόμενη γενιά συνθετών του ευρωπαϊκού κινηματογράφου, όπως οι Ζωρζ Ντελρύ, Νίνο Ρότα, αλλά και ο Νικόλα Πιοβάνι, μαθητής και του Ρότα και του Χατζιδάκι.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
- 9ο Φεστιβάλ WIFT GR «50/50 ΙΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ» στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, (27-30/11/2025), tainiothiki.gr/el/
- 16ο Ethnofest – Διεθνές Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου της Αθήνας (25-30/11/2025 στο ΑΣΤΟΡ), www.ethnofest.gr/el/
