Με αφορμή τις αραβικές εξεγέρσεις, πρέπει να ξανασκεφτεί συνολικά το κοινωνικό της πρόταγμα. Του Φαουάζ Τραμπουλσί
Οσα δημοσιεύουμε σε αυτές τις σελίδες είναι εκτενή αποσπάσματα –το μεγαλύτερο μέρος– από άρθρο που δημοσιεύτηκε στο νέο περιοδικό Bidayat που εκδίδεται στη Βηρυτό. Χωρίς ίχνος υπερβολής, πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα κείμενα συμβολής στον προοδευτικό προβληματισμό που γονιμοποίησαν οι αραβικές εξεγέρσεις, προβληματισμό όμως που δεν αφορά μόνο τον αραβικό κόσμο. O Φαουάζ Τραμπουλσί, εκδότης του Bidayat, είναι Λιβανέζος διανοούμενος, δραστήριος στο αριστερό κίνημα του Λιβάνου, στέλεχος παλαιότερα της Κομμουνιστικής Δράσης, πανεπιστημιακός καθηγητής, επισκέπτης σε πολλά δυτικά πανεπιστήμια. Τα βιβλία και άρθρα του ασχολούνται με την ιστορία, την πολιτική, τα κινήματα, τη λαογραφία και την τέχνη στον αραβικό κόσμο.
Οι αραβικές επαναστάσεις αποτελούν, για την Αριστερά, υπαρξιακή πρόκληση και ιστορική ευκαιρία. Ο αποφασιστικός παράγοντας θα είναι η ικανότητά της να διδαχτεί από τις δικές της πλούσιες εμπειρίες του παρελθόντος και την τεράστια επαναστατική της κληρονομιά, ώστε να διαμορφώσει το δικό της πρόταγμα και ρόλο στην περίοδο που ανοίγει και να επεξεργαστεί ένα συνεκτικό σχέδιο αντιμετώπισης των προκλήσεων που έρχονται. Προϋπόθεση είναι η ύπαρξη εκείνων των στοιχείων της Αριστεράς που είναι έτοιμα να υπερβούν δύο ρεύματα: ένα αριστερό ρεύμα που επιμένει να στηρίζει δεσποτικά καθεστώτα, στο πλαίσιο της προτεραιότητας του «εθνικού ζητήματος» και ένα αριστερό ρεύμα που υπολογίζει στην εξωτερική επέμβαση στο δρόμο για τη δημοκρατία.
Η Αριστερά, και ιδιαίτερα η νεολαία μέσα σε αυτήν, έπαιξε σημαντικό ρόλο στις εξεγέρσεις, παρά το μικρό της μέγεθος. Στην Τυνησία, την Αίγυπτο και την Υεμένη, η αριστερού προσανατολισμού νεολαία βρισκόταν στην πρώτη γραμμή όσων βγήκαν στους δρόμους και στα οδοφράγματα, όσων κατέλαβαν πλατείες και έσπασαν τα φράγματα του φόβου και όσων εκλαΐκευαν τα συνθήματα για το γκρέμισμα των κυβερνώντων και των καθεστώτων τους. Βρισκόταν στην πρώτη γραμμή που αντιμετώπισε τις σφαίρες, τα δακρυγόνα και τις εντολές διάλυσης του πλήθους.
Εξεγέρσεις ενάντια στο νεοφιλελευθερισμό
Το σύνθημα «Ο λαός θέλει να γκρεμίσει το καθεστώς», που ακόμα κινητοποιεί εκατομμύρια Άραβες σε κάθε λογής θυσίες, είναι το διακριτικό σήμα της δημοκρατικής φύσης των εξεγέρσεων και των ριζοσπαστικών τους στόχων. Το σύνθημα διακηρύσσει ότι ο λαός είναι η πηγή της εξουσίας και ανυψώνει τη λαϊκή κυριαρχία πάνω από κάθε άλλη μορφή κυριαρχίας, ατομική, δυναστική, κομματική, στρατιωτική ή θρησκευτική. Διακηρύσσει ότι τα υπαρκτά αραβικά καθεστώτα αδυνατούν να αυτομεταρρυθμιστούν και επιβεβαιώνει ότι ο μόνος δρόμος για την πραγματοποίηση των πόθων των λαών είναι η αλλαγή τους με τη βία – τη βία του λαού.
Δίπλα στο σύνθημα «ο λαός θέλει» ακούγεται συμπληρωματικά το σύνθημα «Ψωμί, δουλειά, ελευθερία», που θέτει το δικαίωμα στην εργασία και την κοινωνική δικαιοσύνη στην καρδιά της δημοκρατικής διαδικασίας. Το νέο στοιχείο στο σύνθημα αυτό είναι το αίτημα για «δουλειά». Φανερώνει την ανεργία ως ένα από τα βασικά κίνητρα των εξεγέρσεων και ως τον αποφασιστικό παράγοντα της συμμετοχής της νεολαίας στις εξεγέρσεις. Η ανεργία των νέων φανερώνει τον αυξανόμενα ραντιέρικο χαρακτήρα των αραβικών οικονομιών που υπόκεινται στις επιταγές του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποιημένης καπιταλιστικής τάξης. Πενήντα ένα εκατομμύρια θέσεις εργασίας θα απαιτηθούν στον αραβικό κόσμο μέχρι το 2020, σύμφωνα με εκτιμήσεις της Υπηρεσίας Ανάπτυξης του ΟΗΕ. Τι είδους οικονομίες μπορούν να εξασφαλίσουν θέσεις εργασίας σε τέτοιους αριθμούς; Και ποια πρόκληση για τις αραβικές επαναστάσεις και για αυτούς που θα κυβερνήσουν στο όνομά τους είναι μεγαλύτερη από αυτή την πρόκληση; Είναι μια πρόκληση που θα γίνεται όλο και πιο ανυπέρβλητη, όσο οι επαναστάσεις περιορίζονται στην πολιτική σφαίρα.
Η αλήθεια στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι ότι οι εξεγέρσεις είναι ένα λαϊκό συλλογικό κίνημα της αντιπολίτευσης ενάντια στο νεοφιλελευθερισμό, ένα τέταρτο του αιώνα και πάνω, από τότε που επιβλήθηκε στην περιοχή. Αυτός είναι ένας από τους παράγοντες που εξηγούν την ταυτόχρονη εμφάνιση των εξεγέρσεων σε τόσες πολλές χώρες.
Δεν υπάρχει διαχωρισμός εδώ ανάμεσα στα κοινωνικά και πολιτικά κίνητρα. Η εφαρμογή των νεοφιλελεύθερων οικονομικών πολιτικών συνοδεύτηκε από αυξανόμενη συγκέντρωση εξουσίας και πλούτου στα χέρια μαφιόζικων ομάδων και οικογενειών, που κατά κανόνα συνδέονταν με κρατικούς μηχανισμούς ασφαλείας, και αποκόμιζαν οφέλη από τον τομέα των προμηθειών, των δημοσίων έργων, των ακινήτων και τον χρηματιστικό. Δεν ήταν βέβαια σύμπτωση το γεγονός ότι το ζευγάρωμα δεσποτισμού και νεοφιλελευθερισμού οδήγησε στην πρωτοκαθεδρία του καταπιεστικού βραχίονα του κράτους έναντι κάθε άλλης λειτουργίας του ως βασικού μέσου κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου. Αυτό είναι ένα κοινό χαρακτηριστικό των καθεστώτων στις χώρες που επιβάλλονται οι επιταγές της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ. Η συγκέντρωση πλούτου και η εγκατάλειψη κάθε σοβαρής αναπτυξιακής προσπάθειας, συνδυαζόμενη με την αύξηση της στέρησης και της φτώχειας, οδήγησε στη μεγέθυνση της σπατάλης και της λεηλασίας των δημόσιων οικονομικών.
Η δημοκρατία είναι ο δρόμος για το σοσιαλισμό
Αυτές είναι οι συνέπειες της εμπλοκής του αραβικού κόσμου στην παγκοσμιοποίηση και αυτές είναι οι προκλήσεις των λαϊκών επαναστάσεων. Η Αριστερά, αν θέλει να παραμείνει, στα μάτια των μαζών που φιλοδοξεί να εκπροσωπήσει, κάτι σχετικό με τα θεμελιώδη συμφέροντά τους, πρέπει να ξανασκεφτεί συνολικά το κοινωνικό της πρόταγμα και να ανακτήσει την πνευματική της ανεξαρτησία.
Τι σημαίνει να είναι κανείς Αριστερός σήμερα;. Πρέπει να πούμε ότι αριστερός είναι κάποιος που προσπαθεί να συνδέσει τις αξίες της ελευθερίας και της ισότητας και αναγνωρίζει ότι κάτω από τις ιδιαίτερες συνθήκες των χωρών μας η υλοποίηση της πολιτικής δημοκρατίας είναι ένα σύνθετο πολιτικό πρόταγμα που απαιτεί τη διάλυση των δεσποτικών καθεστώτων και την αντικατάστασή τους με δημοκρατικούς θεσμούς. Αριστερός είναι κάποιος που συνειδητοποιεί, βασιζόμενος στα βίαια μαθήματα της Ιστορίας, ότι δεν μπορούμε να υπερβούμε τις αρνητικές πλευρές της πολιτικής δημοκρατίας με την επιβολή μιας δικτατορίας που καταστέλλει την ελευθερία χωρίς να υλοποιεί την ισότητα, αλλά ενισχύοντας την ελευθερία και την ισότητα, απελευθερώνοντας τη δημοκρατία από την κυριαρχία του κεφαλαίου και αναπτύσσοντάς την προς την οικονομική και κοινωνική δημοκρατία. Συνεπώς, η Αριστερά και ο αραβικός κόσμος πρέπει να δικαιολογήσουν την αναζωογονημένη ύπαρξή τους ωθώντας τις δημοκρατικές επαναστάσεις έως τα όριά τους και μοσχεύοντας την κοινωνική δημοκρατία στην πολιτική δημοκρατία, ενεργώντας ώστε να λυθεί η αντίθεση ανάμεσα στην πολιτική ισότητα των πολιτών και την κοινωνική ανισότητα. Η δημοκρατία είναι ο δρόμος για το σοσιαλισμό. Η ανθρωπότητα έχει φτάσει σε ένα επίπεδο ανάπτυξης που επιτρέπει την ικανοποίηση των βασικών αναγκών όλων των ανθρώπων με όρους απασχόλησης, μισθών, στέγασης, εκπαίδευσης, υγείας, και ενός καθαρού και υγιούς περιβάλλοντος. Το βασικό εμπόδιο στην υλοποίηση αυτής της ιστορικής αποστολής είναι η ατομική ιδιοκτησία και η αρχή του κέρδους, οι δύο κύριοι πυλώνες του καπιταλιστικού συστήματος. Τίποτα δεν δείχνει περισσότερο αυτή την πραγματικότητα από τα στοιχεία που δημοσίευσε η Υπηρεσία Ανάπτυξης του ΟΗΕ και δείχνουν ότι μόνο το 10% του πλούτου των πλουσιότερων ανθρώπων στον κόσμο θα αρκούσε για να καλυφτούν οι ανάγκες αυτές.
Ωστόσο, αυτή η πραγματικότητα δεν απαλλάσσει το σοσιαλισμό και όσους τον υποστηρίζουν από τη μεγαλύτερη πρόκληση που ανέδειξε η εμπειρία των χωρών με σοσιαλιστικά κόμματα στην εξουσία: με ποιο τρόπο να αυξήσουμε την παραγωγή πλούτου ώστε να κάνουμε ευκολότερη τη δικαιότερη κατανομή του; Δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές.
Κοσμική δημοκρατία με κοινωνική συνείδηση
Δεν λέμε κάτι καινούργιο, αν υποστηρίξουμε ότι οι τρέχουσες επαναστάσεις βρίσκονται στο επίκεντρο μιας σύγκρουσης σε δύο επίπεδα. Το ένα επίπεδο είναι η σύγκρουση που οφείλεται σε εξωτερική επέμβαση διαφόρων ειδών και από διάφορες κατευθύνσεις, που αποσκοπεί να προστατέψει τα υπαρκτά καθεστώτα σε πετρελαιοπαραγωγές χώρες με τη βία, αν χρειαστεί. Ωστόσο, σε άλλες χώρες, οι δυνάμεις της εξωτερικής επέμβασης προσαρμόζονται στις εξεγέρσεις με σκοπό να τις υιοθετήσουν και να απαλείψουν τις αιχμές τους. Θυσιάζοντας τα σύμβολα της εξουσίας και ανεχόμενοι ένα βαθμό πολιτικού πλουραλισμού και πλουραλισμού στα Μέσα, διατηρούν το στρατιωτικό πυλώνα εξουσίας και τα πρωτεία της εκτελεστικής εξουσίας πασχίζοντας να απομακρύνουν τις μάζες από τη σφαίρα της δράσης και της πίεσης.
Το άλλο επίπεδο σύγκρουσης είναι με τις ισλαμικές πολιτικές δυνάμεις που βλέπουν στις εξεγέρσεις και στη διαμόρφωση κοινοβουλευτικών πλειοψηφιών μια χρυσή ευκαιρία να απαλείψουν ό,τι έχει απομείνει από την αστική και κοσμική νομοθεσία στις αραβικές χώρες – για να μη μιλήσουμε για τις νεοφιλελεύθερες προτιμήσεις τους, τον κοινωνικό τους συντηρητισμό και την επιδίωξή τους να υποκαθιστούν με εικονικές μάχες τις πραγματικές λύσεις στα σοβαρά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα.
Απ’ την άλλη πλευρά, η Αριστερά θα έκανε καλά να κρατήσει ως κόρη οφθαλμού το πιο σημαντικό μήνυμα των εξεγέρσεων: ότι ο δημοκρατικός μετασχηματισμός πρέπει να υλοποιηθεί από τον ίδιο το λαό και για τον ίδιο το λαό. Η κοσμικότητα είναι μια προέκταση της δημοκρατίας και όχι αντίστροφα. Η νομοθεσία πρέπει να πηγάζει από τους θεσμούς της λαϊκής κυριαρχίας είτε αυτοί είναι αντιπροσωπευτικά κοινοβούλια είτε λαϊκά δημοψηφίσματα. Ιδιαίτερα σε αυτή τη μεταβατική φάση, η δέσμευση στην κοσμικότητα απαιτεί η οποιαδήποτε παραχώρηση σε θρησκευτική νομοθεσία στο πεδίο των ατομικών δικαιωμάτων να συμψηφίζεται με νομική κατοχύρωση της δυνατότητας εναλλακτικής πολιτικής (μη θρησκευτικής) επιλογής.
Μια νέα προσέγγιση της αραβικής ενότητας
Είναι μεγάλης σημασίας το γεγονός ότι η πτώση των δεσποτικών καθεστώτων στη Λιβύη και την Τυνησία οδήγησε στην ταχεία ενεργοποίηση του προτάγματος της ενότητας ανάμεσα στις αραβικές χώρες της Βόρειας Αφρικής.
Πρέπει να υπάρξει μια νέα προσέγγιση της αραβικής ενότητας που να απελευθερώνει από το δεσποτισμό και τα προβλήματα ταυτότητας. Το παναραβικό επίπεδο παραμένει το μόνο επίπεδο στο οποίο μπορεί να πραγματοποιηθεί η απελευθέρωση της περιοχής, με τον κοινό έλεγχο των φυσικών πόρων, του πλούτου, των δυνατοτήτων και της μοίρας μας. Είναι το μόνο επίπεδο για την υλοποίηση μιας γνήσιας ανάπτυξης για το καλό όλων των κατοίκων της και μια αξιοπρεπή θέση της περιοχής και των λαών της ανάμεσα στα έθνη του κόσμου. Μπροστά στις προκλήσεις της εποχής της παγκοσμιοποίησης, που κάνει αναγκαία τη συγκρότηση περιφερειακών μπλοκ, οι στόχοι αυτοί και τα μέσα για την πραγματοποίησή τους καθίστανται αναγκαία. Οι αραβικές χώρες, με την κοινή τους γλώσσα, κουλτούρα και ιστορία, έχουν επαρκείς ζωτικούς φυσικούς πόρους (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ορυκτά και νερό) για να επιτύχουν ένα επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης που θα βασίζεται στην αξία της εργασίας και της παραγωγής και θα παρέχει ένα αξιοπρεπές μίνιμουμ επίπεδο ζωής σε όλους τους πολίτες.
Η προσέγγιση αυτή της αραβικής ενότητας τη θεωρεί ως ένα εθελοντικό εγχείρημα υπό διαμόρφωση, που θα πραγματοποιηθεί σε βάθος χρόνου μέσα από τη συνεργασία και ενοποίηση, βασισμένη σε κοινά συμφέροντα και πόθους των λαών. Πρέπει να ξεκινήσει με την ανάπτυξη του εμπορίου ανάμεσα στις αραβικές χώρες, αφού ο βαθμός εμπορικής ενοποίησης στην αραβική περιφέρεια είναι χαμηλότερος από κάθε άλλη περιοχή του κόσμου. Και απαιτεί περαιτέρω βήματα προς την οικονομική ενοποίηση και δημιουργία μιας κοινής αγοράς, πριν η διαδικασία στεφθεί με διάφορες μορφές πολιτικής και θεσμικής ενοποίησης. Ο αραβικός κόσμος είναι ικανός να κάνει χώρο για όλους τους ανθρώπους του, ανεξάρτητα από εθνικότητα και θρησκεία. Η αντίληψη που ταύτιζε την εθνική ενότητα με μια συγκεντρωτική κρατική εξουσία, που προκάλεσε εμφύλιες διαμάχες και πολέμους βαθαίνοντας τις εσωτερικές διαιρέσεις, έχει φτάσει στο τέλος της. Η Αριστερά έχει να συνεισφέρει δυο σημαντικά πράγματα για τη διαμόρφωση ενός νέου συμβολαίου ανάμεσα στις διάφορες συνιστώσες των αραβικών λαών. Το ένα είναι η αναγνώριση ότι η ισότιμη υπηκοότητα είναι αναγκαία αλλά όχι πάντα ικανή συνθήκη για την επίλυση μειονοτικών ζητημάτων.
Δεύτερο, η Αριστερά θεωρεί ότι μια τάση επιστροφής σε πρωταρχικές ταυτότητες (οικογένεια, θρησκεία, τόπος, έθνος κ.λπ.) εκδηλώνεται ως τελευταία γραμμή αυτοάμυνας στις διαμαρτυρίες ενάντια στις διακρίσεις πρόσβασης στην εξουσία και ελέγχου φυσικών πόρων και άδικης κατανομής του πλούτου και των κρατικών υπηρεσιών. Η επιστροφή εκδηλώνεται επίσης, ίσως με μεγαλύτερη σφοδρότητα, όταν αυτό που υπερασπίζεται η εξουσία είναι προνόμια και πλούτος που αποκτήθηκαν εξαιτίας τέτοιων πρωταρχικών ταυτοτήτων. Συνεπώς, τα θεμελιώδη κοινωνικά δικαιώματα, η ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη και η δίκαιη κατανομή του πλούτου και των κρατικών υπηρεσιών είναι απολύτως συμπληρωματικά σε λύσεις που βασίζονται στην ισότιμη υπηκοότητα και στο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης.
(Ολόκληρο το κείμενο στα αγγλικά στη διεύθυνση https://www.jadaliyya.com/pages/index/8278/the-left-in-time-of-revolution)
Οι εξεγέρσεις πλημμύρισαν με εκδηλώσεις λαϊκής ευφυΐας
Κόμματα και συνδικάτα αναζητούν νέο ρόλο
Οι λαϊκές εξεγέρσεις αποκάλυψαν την ανεπάρκεια της κοινωνικής-πολιτικής αντιπροσώπευσης σε δυο επίπεδα: των πολιτικών κομμάτων και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών. Ο ρόλος των υπαρκτών κομμάτων «πρωτοπορίας», που βασιζόταν σε μια άκαμπτη εσωτερική διοικητική ιεραρχία και μια συνεπακόλουθη υπεροπτική στάση απέναντι στο λαό, είχε ξεφτίσει πριν ακόμη τον αποτελειώσουν οι εξεγέρσεις.
Ωστόσο, αυτά τα χαρακτηριστικά εκδηλώθηκαν με μια χωρίς προηγούμενο αγριότητα στα αιματηρά γεγονότα στη διάρκεια των εξεγέρσεων. Έχει έρθει η ώρα για μαζικά κόμματα που εκπροσωπούν συνασπισμούς συμφερόντων και εκφράζουν λαϊκούς πόθους μέσα από προγράμματα και πολιτικές – κόμματα που τα ίδια αποτελούν τα μέσα και όχι το σκοπό. Τα νέα αυτά κόμματα θα χρειαστούν πολύ περισσότερη φαντασία και καινοτομία σε ό,τι αφορά την εσωτερική δημοκρατία και πρέπει να ανακαλύψουν τεχνικές που είναι κατάλληλες για τους αγώνες και τον πολιτικό ανταγωνισμό σε συνθήκες δημοκρατικών κοινοβουλευτικών καθεστώτων.
Οι επαναστάσεις επέτρεψαν τη συμμετοχή κοινωνικών χώρων που ούτε τα κόμματα, ούτε τα συνδικάτα, ούτε οι οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν μπορούσαν να εκφράσουν ή να εκπροσωπήσουν: τις μεσαίες τάξεις, τη νεολαία, τις γυναίκες, τους άνεργους, τους φτωχούς, τους περιθωριοποιημένους κατοίκους της υπαίθρου, τους κατοίκους των παραγκουπόλεων και άλλους. Αυτοί οι χώροι βαραίνουν στις νέες μορφές πολιτικών κινημάτων, που απαιτούν μελέτη. Πιο σημαντικό, οι εξεγέρσεις ενέπνευσαν πολύτιμες συμβολές στη λαϊκή δράση μέσα από την καινοτομία των μορφών οργάνωσης στο επίπεδο της βάσης των οργανώσεων γειτονιάς, συνασπισμών νεολαίας, λαϊκών επιτροπών σε δημοτικό επίπεδο, οργανώσεων ανέργων κ.ο.κ. Είναι αποκαλυπτικό ότι αυτές οι πρωτότυπες προσεγγίσεις συνοδεύτηκαν από την επαν-ανακάλυψη όλων των ειδών των παραδοσιακών πλαισίων λαϊκής αλληλεγγύης και συνεργασίας, στις πόλεις και στην ύπαιθρο.
Τέλος, οι εξεγέρσεις πλημμύρισαν με εκδηλώσεις λαϊκής ευφυΐας. Παρά τα πλέον σύγχρονα εργαλεία και συσκευές επικοινωνίας που χρησιμοποιήθηκαν στον αγώνα, τα πιο δημιουργικά και αποτελεσματικά στοιχεία και στοιχεία κινητοποίησης και ενεργοποίησης της λαϊκής μας κουλτούρας αναζωογονήθηκαν με τη μορφή των κάθε λογής τύπων ψαλμωδίας, τραγουδιών, απαγγελίας και ομαδικών χορών. Η λαϊκή ευφυΐα, ωστόσο, δεν είναι ο σκοπός, αλλά η διαρκής έμπνευση.
Σε δοκιμασία τα θεωρητικά εργαλεία της Αριστεράς
Το πρόταγμα την εποχή της παγκοσμιοποίησης
Η ολική επανεξέταση από την Αριστερά του κοινωνικού της προτάγματος θα θέσει σε δοκιμασία τα θεωρητικά της εργαλεία κατανόησης της εποχής της παγκοσμιοποίησης που διανύουμε και ιδιαίτερα των επιπτώσεών της στην περιοχή.
Πρώτα απ’ όλα, με σκοπό να αναγνωρίσει το γενικό πλαίσιο των δεσμών της περιοχής με την παγκοσμιοποίηση μέσα από τη λειτουργία της τελευταίας ανάμεσα σε δύο πυλώνες του σύγχρονου ιμπεριαλισμού: 1) Τους μηχανισμούς ιδιοποίησης φυσικών πόρων -ειδικότερα πετρελαίου και φυσικού αερίου- και επανεξαγωγής των εσόδων από αυτούς προς τα κέντρα Ευρώπης και Αμερικής και, 2) την ιδιαιτερότητα της περιοχής αναφορικά με τη ρατσιστική αποικιοποίηση της Παλαιστίνης.
Δεύτερο, για την εξερεύνηση της αντιφατικής φύσης της παγκοσμιοποίησης όπως αυτή εκδηλώνεται σε δύο νέα φαινόμενα: την απομύζηση από τις χρηματιστικές φούσκες και τη μεταφορά της βιομηχανίας στις χώρες του Νότου λόγω της εγγύτητας σε πρώτες ύλες και φτηνή εργασία. Μια από τις αμφιλεγόμενες αντιθέσεις της παγκοσμιοποίησης είναι η ενοποίηση του κόσμου στο χρόνο και χώρο μέσα από τη συναρπαστική επανάσταση στις επικοινωνίες και την πληροφορική τεχνολογία από τη μια, και την ίδια στιγμή η εξατομίκευση του κόσμου σε υπο-κρατικές οντότητες και υπο-κείμενα από την άλλη.
Τρίτο, μια πιο προσεκτική ματιά στο νέο πρόσωπο του διεθνισμού, που υπόσχεται νέα πρότυπα αλληλεγγύης και διασύνδεσης ανάμεσα στις χώρες του Νότου. Αυτά συνεπάγονται μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση που θα βασίζεται στα κοινά συμφέροντα όσων ζημιώνονται από το σύγχρονο ιμπεριαλισμό και την κυριαρχία των πολυεθνικών επιχειρήσεων και τους μηχανισμούς άνισης ανταλλαγής και ανάπτυξης. Μια παγκοσμιοποίηση που θα εμπνέει προς το χτίσιμο ενός κόσμου που θα χωράει μέσα του όλους τους κόσμους, ελεύθερο από το ρατσισμό, την πείνα, τη φτώχεια, τους πολέμους και τον κίνδυνο της πυρηνικής καταστροφής. Έναν κόσμο που θα παρέχει ένα αξιοπρεπές μίνιμουμ επίπεδο ζωής σε όλους όσους ζουν σε αυτόν, αντί να προστατεύει τον ανήθικο πλούτο του 1% σε βάρος του 99%.
