«Τι οχληρό βιβλίο, θα πουν, μυρίζει χώμα
κ’ ιδρώτα και σβουνιές και χνώτα»
κι ακόμα:
«Δε βρίσκει
κανείς αυτού παρά κραυγές και μοιρολόγια…
Χαθήκαν οι ομορφιές των Φαραώ κ’ οι εβελίσκοι,
τα δειλινά, οι χουρμαδιές κ’ οι Πυραμίδες;»
Ναι. Τραγουδώ την Αίγυπτο. Αυτήν,
που δε σας δείχνει ο Κουκ, αυτήν,
που σκουντουφλάτε χρόνια δίχως να τη δείτε.
Και τραγουδώ την Αίγυπτο
γιατί με τρέφει και με σκέπει σα μητέρα,
γιατί πονάει σα μητέρα
και γιατί ελπίζει σα μητέρα.
Στρατής Τσίρκας, Τραγουδώ την Αίγυπτο
Καθόλου τυχαία το πρώτο βιβλίο του Στρατή Τσίρκα που εκδίδεται, από όπου και το ποίημα είναι οι «Φελάχοι» οι οποίοι κυκλοφόρησαν στην Αλεξάνδρεια το 1937.
Ο Γιάννης Χατζηανδρέας, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, γόνος μικροαστικής οικογένειας, γεννήθηκε στο Κάιρο το 1911.
Όπως γράφει ο Κώστας Κουλουφάκος, «πέρασε τα πρώτα παιδικά του χρόνια σε μια συνοικία ελληνο-αραβική, όπου οι κάτοικοι ήταν μεικτοί, ήταν Έλληνες και Άραβες. Είναι πάρα πολύ φυσικό, μέσα στα εδραία βιώματα που απέκτησε εκεί, σ’ αυτά τα πρώτα χρόνια της ζωής του, να βρίσκονται τα πρώτα σπέρματα της ζωηρότατης συμπάθειας που έδειξε ο Τσίρκας στη κατοπινή ζωή του για τους φελάχους, που τους έχει παρουσιάσει τόσο ωραία μέσα από τα έργα του…»
Όμως εκεί που πραγματικά συνειδητοποιείται είναι όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’30 εργάζεται ως υπάλληλος σε εκκοκκιστική επιχείρηση βαμβακιού…
…Ο Γιάννης Κρητικός, φίλος και συνοδοιπόρος του Τσίρκα σημειώνει πως «ο Τσίρκας είναι εκείνος που περισσότερο από όλους τους άλλους Έλληνες συγγραφείς είδε “εξ επαφής” την εξαθλίωση του αιγυπτιακού λαού»
Και συμπληρώνει:
«Μέχρι το Ντεϊρούτ, η συγγραφική του δραστηριότητα δεν ήταν ακόμη προσγειωμένη στην αιγυπτιακή πραγματικότητα. Εκεί στο Ντεϊρούτ, είδε φοβερά πράγματα, είδε παιδάκια να ασφυκτιούν μέσα σ’ ένα σύννεφο σκόνης του βαμβακιού που εκκοκκίζεται. Παιδάκια τα οποία μερικούς μήνες μονάχα άντεχαν αυτή τη ζωή και ύστερα πέθαιναν ή αρρώσταιναν και δεν τα ξανάβλεπε κανένας. Άνδρες οι οποίοι βαστούσαν λίγο περισσότερο, μερικά χρόνια. Ε, αυτά οπωσδήποτε ξύπνησαν τη συνείδησή του»
Το ξύπνημα της συνείδησής του γίνεται ολοφάνερο και σε πολλά από τα ποιήματα των Φελάχων, ενίοτε σκληρά και σπαρακτικά όπως το «Μοιρολόι» που είναι αφιερωμένο «σ’ ένα νέο που τον μάγκωσε η πρέσα»
Στίχοι που είναι κοντά στον «Επιτάφιο» του Ρίτσου που γράφεται την ίδια περίοδο.
Κι εδώ μια μάνα θρηνεί:
Έτσι που γίνεις γιόκα μου, πώς να σε κλάψω;
Πώς να σε ντύσω του στερνού ταξιδεμού τα ρούχα;
Σε πάτησεν η μάκενα κ’ εχύθην ο χυμός σου
σάμπως σακούλι κόκκινα ρόδια γεμάτο…
Ο ίδιος ο Τσίρκας γράφει:
«Ένα σημαντικό μέρος του έργου μου είναι ένα είδος συνηγορίας: υπερασπίζεται τους Αιγύπτιους, τους φελάχους, τους εργάτες, τους τεχνίτες, τους μικρεμπόρους, του αγώνες τους για ανεξαρτησία κι ελευθερία, προβάλλει τα εθνικά χαρακτηριστικά τους: είναι ανεκτικοί, φιλόξενοι, χαρούμενοι και γενναιόδωροι. Άλλωστε, ανάμεσα στον Καβάφη μου και στις Πολιτείες, έγραψα το 1956 και δημοσίευσα, στην Αθήνα, το 1957 μια νουβέλα, τον Νουρεντίν Μπόμπα. Αυτό λοιπόν ο βαρκάρης του Νείλου που παίρνει μέρος στην εξέγερση του 1919, που αγωνίζεται εναντίον των Άγγλων και των πασάδων τσιφλικάδων προδίδεται από έναν Έλληνα τοκογλύφο και τη στιγμή που πρόκειται να τον κρεμάσουν, εξαφανίζεται, γίνεται θρυλική μορφή…
…Η νουβέλα γράφτηκε μέσα σε δέκα μέρες, αμέσως ύστερα από την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ, μέσα στην έξαρση και την αγωνιώδη αναμονή της αντεπίθεσης από τις δυνάμεις που προστάτευαν τα συμφέροντα των ευρωπαίων μετόχων της Διώρυγας…» (Από άρθρο του Miguel Castillo Didier / Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική -– εκδόσεις Κέδρος)
Ο Τσίρκας είναι και βαθύς γνώστης της σύγχρονης ιστορίας της Αιγύπτου, κάτι που γίνεται φανερό και στη μελέτη του «Ο Καβάφης και η εποχή του» ένα κομβικό έργο που βάζει τη λογοτεχνική κριτική και ανάλυση σε άλλο επίπεδο.
Σε αυτή την ιστορία, την ατμόσφαιρα και το κοινωνικό περιβάλλον, αναζητά άλλωστε ένα από τα περίφημα «κλειδιά» της ερμηνείας του μεγάλου Αλεξανδρινού.
Από τα πολλά διηγήματά του τα οποία αναφέρονται ή περιγράφουν τη ζωή σε διάφορες περιοχές της Αιγύπτου θα ήθελα να ξεχωρίσω ένα από τη συλλογή «Αλλόκοτοι άνθρωποι» που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1944 και τώρα περιλαμβάνεται στον τόμο των «Διηγημάτων» του.
Είναι το «Δέντρο», το οποίο πιθανότατα έχει και αυτοβιογραφικά στοιχεία. Περιγράφει μερικά δέντρα που συνδέθηκαν με τη ζωή του: Έναν πανύψηλο, γέρικο, αναμαλλιάρη ευκάλυπτο που βρισκόταν στο Κάιρο, στην πλατεία Ισμαηλίας. Ένα άλλο δέντρο στη Ρόντα, «ο καλύτερος σύντροφος των παιδικών του χρόνων». «Καθισμένος στη ρίζα του κάπνισα τα πρώτα μου τσιγάρα. Εκεί ονειροπόλησα κι εκεί έκλαψα». «Στην ίδια όχθη με το μέγαρο του Μωχάμετ Άλυ. Κι άλλο ένα στο Ράμλι, ανάμεσα Σουτς και Τζανακλή…» «Μικροί το λέγαμε το “Πεύκο”. Έτσι το ξέρει όλη η γειτονιά, ένα γύρω… Ένα δειλινό ξεκίνησα συγκινημένος σα αν πήγαινα σε προσκύνημα. Το είδα πάντα ίδιο…»
Αφήνοντας τα «Διηγήματα» πηγαίνω στην εκπληκτική Αριάγνη, τον δεύτερο τόμο της Τριλογίας του. Οι σελίδες για το Κάιρο, για τη γειτονιά όπου ζουν φτωχοί Έλληνες κι Αιγύπτιοι μαζί είναι πραγματικά αριστουργηματικές. Ο συγγραφέας με μοναδικό ρεαλισμό, γνώση και ευαισθησία προσεγγίζει ακόμη και τα πιο σκοτεινά πάθη. Οι άνθρωποι, τα δρομάκια, τα σπίτια ζωντανεύουν μοναδικά. Με την πανταχού παρούσα Ιστορία που σημαδεύει τις ζωές των ανθρώπων.
Η Αριάγνη, αναδεικνύεται σε μια από τις πιο σημαντικές και εμβληματικές μορφές/ ηρωίδες της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.
Είναι φανερή και η βιωματική σχέση του συγγραφέα με τον τόπο.
Αντιθέτως, όταν ο ήρωάς του φθάνει στην Αλεξάνδρεια, στη «Νυχτερίδα», αφηγείται:
«…Την Αλεξάντρεια δεν την ήξερα καλά. Κι όμως η μάνα εκεί γεννήθηκε, εκεί την παντρεύτηκε ο πατέρας και την έφερε νιόνυφη στη Κηφισιά. Αλλά τι να μου κάνει ένας μήνας πέρυσι το φθινόπωρο; Για να γνωρίσω μια τέτοια πόλη εγώ χρειάζομαι μήνες, πολλές μέρες αδειανές. Να τριγυρίζω άσκοπα, να παίρνω δρόμους που δεν ξέρω που βγάζουνε, να κάνω ανακαλύψεις…»
Κι όμως, παρά τα όσα γράφονται στο πρώτο κεφάλαιο, εμείς ως αναγνώστες θα πάρουμε μια μεγάλη γεύση της πόλης. Θα τη ζήσουμε. Θα μάθουμε μερικά μυστικά της. Θα γνωρίσουμε τους ανθρώπους της.
Όταν κυκλοφορεί η «Νυχτερίδα» το 1965, ο Τσίρκας έχει πια εγκατασταθεί –δυο χρόνια πριν– μόνιμα στην Ελλάδα.
Και κάπου εδώ λέω κι εγώ να σταματήσω την περιπλάνηση στην Αίγυπτο του Τσίρκα που δυστυχώς έχω γνωρίσει μόνο μέσα από βιβλία…
Απόσπασμα ομιλίας με θέμα «Η Αίγυπτος στο έργο του Στρατή Τσίρκα» σε εκδήλωση που διοργάνωσαν το Μορφωτικό Κέντρο της Πρεσβείας της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου στην Αθήνα σε συνεργασία με το PEN Greece, υπό την Αιγίδα του Αξιότιμου Πρέσβη κ. Omar Amer, Πρέσβη της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου στην Ελλάδα στις 24/9 στην Αθήνα. Όλη η ομιλία στο: paramithokouzina.blogspot.com
