Tου Γιώργου Περτσά
Τις τελευταίες δεκαετίες εκφράσεις όπως «η κρίση της πολιτικής», «το τέλος της πολιτικής» ή «μεταπολιτική» προσπαθούν να θέσουν το ζήτημα της προϊούσας αποπολιτικοποίησης της κοινωνικής ζωής, προβάλλοντας παράλληλα το αίτημα μιας «εκ νέου πολιτικοποίησης» ή «επιστροφής της πολιτικής» ως όρο αναζωογόνησης της δημοκρατίας. Πράγματι, η έμφαση στη νομική πλευρά των κοινωνικών προβλημάτων, η ανατίμηση τεχνικού και διαχειριστικού τύπου λύσεων, η σχεδόν τυφλή πίστη στη γνώση των ειδημόνων αποτελούν διαδικασίες που περιθωριοποιούν την πολιτική κρίση και αποκενώνουν την πολιτική συζήτηση. Οι εφαρμοζόμενες πολιτικές υποκαθιστούν την πολιτική.
Ενδεχομένως, θα μπορούσαμε να σκεφτούμε την ανωτέρω διάγνωση περί υποχώρησης της πολιτικής με ένα πιο σφαιρικό τρόπο μέσα από τις έννοιες της πολιτικής και του πολιτικού. Και οι δύο έννοιες ανήκουν στο πολιτικό πεδίο που σημαίνει ότι εκφράζουν τον βαθύτερο τρόπο θέσμισης των κοινωνικών φαινομένων και διαδικασιών, στη μορφή που αποκτούν ως το αποτέλεσμα της άρθρωσης σχέσεων εξουσίας, εντός μιας μη ομοιογενούς και μη προοδευτικής ιστορικής πορείας. Η έμφαση που δίνεται στην πολιτική διάσταση βασίζεται στην πεποίθηση της ριζικής μας αδυναμίας να αποκτήσουμε μιαν αντικειμενική προσέγγιση των πραγμάτων, μια θέαση του κόσμου από κάποιο αρχιμήδειο σημείο. Εφόσον, κάτι τέτοιο είναι αδύνατο για εμάς τους ανθρώπους, αυτό σημαίνει ότι κατοικούμε τον κόσμο με έναν συγκεκριμένο κάθε φορά τρόπο, ότι σχετιζόμαστε μαζί του πάντοτε υπό προοπτική. Κινούμαστε διαρκώς στον σημασιακό ορίζοντα μιας κοσμοθεωρίας, ενός πολιτισμού. Ο ειδικότερος τρόπος με τον οποίο επιχειρούμε να προσεγγίσουμε εδώ την πολιτική και το πολιτικό αναφέρεται στην έκφραση, με όρους πολιτικού λεξιλογίου, μιας σειράς γενικότερων μεγεθών όπως το γενικό και το ειδικό, η ολότητα και το επιμέρους, το κεντρικό και το περιφερειακό, το μακρο- και το μικρο-.
Έτσι, το πολιτικό εκφράζει τον γενικό χαρακτήρα της κοινωνικής θέσμισης, την ενοποιητική και όσο το δυνατόν περισσότερο συνεκτική άρθρωση των επιμέρους στοιχείων που την συγκροτούν. Εδώ εντάσσονται αξίες, σημασίες και βαθύτερες αντιλήψεις που διαποτίζουν το δημόσιο πεδίο, όπως και οι θεσμοί και οι σχέσεις που τις ενσαρκώνουν με έναν λίγο-πολύ σταθερό τρόπο, δίνοντας στην εκάστοτε κοινωνική συμβίωση τον ιδιαίτερο προσανατολισμό της. Με το πολιτικό αναφερόμαστε στον βαθύτερο εκείνο τρόπο που μια κοινωνία είναι αξονικά δομημένη, σε εκείνα τα μοτίβα σκέψης και δράσης που κατορθώνουν και αναπαράγονται, με τρόπο σχεδόν φρακταλικό, σε όλες τις επιμέρους διαστάσεις της κοινωνικής ύπαρξης. Μιλάμε για την κεντρομόλο δύναμη που περισυλλέγει τα πολλά και διαφορετικά στοιχεία που την αποτελούν, προσανατολίζοντας τη φορά τους προς μία ορισμένη κατεύθυνση και όχι προς κάποια άλλη, αναδεικνύοντας ως κυρίαρχες ορισμένες κοινωνικές σημασίες και όχι κάποιες άλλες. Τέλος, μία από τις ιδιαιτερότητες του πολιτικού έγκειται στο ότι εκφράζει εκείνη την διάσταση της ύπαρξης, που ενώ μας αφορά και μας περιλαμβάνει όλους, ταυτόχρονα βρίσκεται πέρ’ από εμάς και την άμεση κοινωνική δραστηριότητα μας. Αναφέρεται στην δημόσια ζωή, που αν και εκτείνεται σε έναν ορίζοντα ευρύτερο του επιμέρους και του δια-προσωπικού, ταυτόχρονα τον εμπεριέχει και τον προσδιορίζει καταλυτικά.
Από την άλλη μεριά, η πολιτική μπορεί να γίνει κατανοητή ως εκείνος ο τρόπος κοινωνικοϊστορικής ανάδυσης και θεσμικής οργάνωσης κάθε επιμέρους δραστηριότητας, σε οποιοδήποτε κοινωνικό πεδίο κι αν ασκείται αυτή. Έτσι, η πολιτική αφορά τον τρόπο που γίνονται τα πράγματα, που αρθρώνονται και μορφοποιούνται οι πρακτικές δραστηριότητες στις επιμέρους διαστάσεις τους. Μέσα από το πρίσμα της πολιτικής μπορούμε να συλλάβουμε τον ιδιαίτερο τρόπο ύπαρξης της ιατρικής θεραπείας, της εκπαίδευσης, της αγροτικής καλλιέργειας, των μεταφορών ή της δόμησης του κτισμένου περιβάλλοντος. Η κατανόηση των πεδίων αυτών, από τη σκοπιά της πολιτικής, μας βοηθάει να αντιληφθούμε τον μη εξελικτικό χαρακτήρα της διαμόρφωσής τους, να αναδείξουμε την ιδιαίτερη μορφή που λαμβάνουν ως το αποτέλεσμα της επενέργειας δυνάμεων που συγκρούστηκαν ή και συνεργάστηκαν, για να οδηγηθούμε στην παρούσα ιστορική εκδοχή τους. Αυτή η πολιτική ανάγνωση βρίσκει εφαρμογή και στα ειδικότερα στοιχεία που συγκροτούν κάθε δραστηριότητα. Στο είδος της γνώσης που προσδιορίζει το εκάστοτε αντικείμενο παρέμβασης, στις μορφές οργάνωσης, στα τεχνικά μέσα που χρησιμοποιούνται για την ομαλή διεξαγωγή της. Έτσι, ο πολιτικός χαρακτήρας των ποικίλων κοινωνικών πεδίων συνίσταται στο ότι τα συγκεκριμένα στοιχεία που τα συγκροτούν επικράτησαν έναντι άλλων, με αποτέλεσμα να δίνουν στα φαινόμενα τη συγκεκριμένη μορφή και το περιεχόμενο που έχουν, εις βάρος άλλων εναλλακτικών προς αυτά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ένας γιατρός που αναλαμβάνει να σκεφτεί πολιτικά την δραστηριότητα που ασκεί μπορεί να αναστοχαστεί κριτικά πάνω στην ειδικότερη μορφή της ιατρικής γνώσης και τις αναπαραστάσεις του σώματος ή της νόσου στις οποίες αυτή κατατείνει, στις εφαρμοζόμενες ιατρικές τεχνολογίες ή στην αυξανόμενη προτυποποίηση και γραφειοκρατικοποίηση της ιατρικής πράξης. Εδώ η κριτική σκέψη του γιατρού λαμβάνει έναν πολιτικο-ιατρικό χαρακτήρα που αναδεικνύει τη σημερινή θέσμιση της ιατρικής ή της αντίληψης για το υγιές και το παθολογικό όχι ως την αναπόδραστη έκβαση μιας γραμμικής και σωρευτικής πορείας, αλλά ως ενδεχομενική αποκρυστάλλωση των αντιλήψεων και των στρατηγικών για το τι σημαίνει υγεία και ασθένεια, θεράπων και θεραπευόμενος, οργάνωση, τεχνολογία και ιατρική κρίση κατά την θεραπεία.
Φυσικά, η σχέση πολιτικής και πολιτικού δεν συγκροτείται με όρους κάθετου διαχωρισμού ή αμοιβαίου αποκλεισμού, αλλά αντίθετα οργανώνεται στη βάση τής μεταξύ τους καταστατικής αλληλοδιαπλοκής και ενδοσυσχετισμού. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι όψεις και διαστάσεις της πολιτικής αφορούν και ενυπάρχουν στο πολιτικό, αλλά και όψεις του πολιτικού στην πολιτική, δίχως όμως ποτέ το ένα να απορροφά το άλλο· να ανάγεται στο άλλο. Αυτή η θεμελιακή αλληλεξάρτηση των δύο μεγεθών δεν οδηγεί στη τελική τους σύνθεση, αλλά διαπερνάται από τη συνεχή ένταση ανάμεσα στο όλον και τα επιμέρους, στο ένα και στα πολλά. Εξάλλου, αυτή η γεμάτη ένταση αλληλόδραση είναι που δίνει στην συνολική κοινωνική θέσμιση τόσο τη σταθερότητα και τη συνοχή της όσο και την δυνατότητα τής, εξίσου συνολικής και συνεκτικής, αλλαγής της.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η σημερινή νεοφιλελεύθερη κοινωνία οργανώνεται πολιτικά γύρω από την επιχειρηματικότητα, τις νέες τεχνολογίες ή μια μετα-φορντική γραφειοκρατία με ένα τέτοιο τρόπο ώστε αυτές οι σημασίες να διαπερνούν ταυτόχρονα τόσο τη δημόσια σφαίρα και τους κεντρικούς θεσμούς-φορείς αποφασιστικής αρμοδιότητας όσο και κάθε επιμέρους κοινωνική δραστηριότητα που οφείλει να ανασυγκροτηθεί υπό αυτούς τους όρους. Εν προκειμένω, η αποπολιτικοποίηση είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας η θέσμιση αυτή να φυσικοποιηθεί, εμφανιζόμενη ως κάτι το αυτονόητο και το αδιαπραγμάτευτο. Όταν η επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων παραπέμπεται στη διεθνή τεχνογνωσία, όταν η στατιστικές και η πλημμυρίδα των αριθμών αντικαθιστούν το πολιτικό επιχείρημα, όταν η νέες τεχνολογίες, τα λογιστικά πρότυπα ή τεχνικές του μάνατζμεντ γίνονται αποδεκτές ως ουδέτερα εργαλεία, τότε σίγουρα μπορεί να είμαστε εκτός της πολιτικής, αλλά όχι εκτός του πολιτικού. Αντιστρόφως, η κίνηση που αναδεικνύει τον πολιτικό χαρακτήρα της θέσμισης μιας δραστηριότητας, επιμένει στην πολιτική λειτουργία των αριθμών και της ποσοστικοποίησης, στην πολιτική-στρατηγική χρήση των τεχνολογιών και των τεχνικών της διακυβέρνησης, εμφορούμενη από την πεποίθηση ότι η δραστηριότητα αυτή θα μπορούσε να οργανωθεί και να υπάρξει αλλιώς.
Αυτή η επαναπολιτικοποίηση των επιμέρους πεδίων μπορεί να υπονομεύσει την αίσθηση του κοινωνικού «έτσι είναι», να αναδείξει τα αδύναμα σημεία των φορέων που συνέβαλαν στη συγκρότηση του και να θέσει στην ημερήσια διάταξη το αίτημα του μετασχηματισμού του. Ωστόσο, όσο σημαντική κι αν είναι η δυναμική της αμφισβήτησης που δύναται να κομίσει, δεν θα μπορέσει να συμβάλλει στην αλλαγή τής συνολικής θέσμισης αν δεν αναμετρηθεί με την διάσταση του πολιτικού. Τα εναλλακτικά στυλ ζωής, οι κοινωνικά ενημερωμένες αποφάσεις, οι οικολογικά ευαίσθητες πρακτικές ή η αυτοδιαχείριση στο μικρο-επίπεδο της καθημερινότητας μπορούν να ξεφύγουν από τη μοίρα της ομαλής ένταξης τους στην κυρίαρχη εκδοχή του πολιτικού μόλις αναγνωρίσουν την επενέργεια του δημόσιου πεδίου πάνω τους, τη δομική αλληλεξάρτηση του μακρο- με το μικρο-, του πολιτικού με την πολιτική.
