του Γιώργου Μερτίκα*
Κόσμος χωρίς ουτοπία μπορεί να υπάρξει; Πού μπορούμε να ψάξουμε σήμερα τις δυνατότητες μιας νέας ουτοπίας;
Εάν ως ουτοπία ορίσουμε μιαν ιδέα που βρίσκεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα, ένα εκείθεν το οποίο αντιδιαστέλλεται στο εντεύθεν τότε μπορούμε να πούμε, με βάση την ιστορικότητα αυτής της δομής, ότι η ουτοπία αποτελεί μιαν ανθρωπολογική σταθερά. Μ’ άλλα λόγια, στο σύνολο των ιστορικών κοινωνιών υπάρχει ένα εκείθεν το οποίο εκφράζεται είτε με θεολογικούς είτε με μεταφυσικούς ή με επιστημονικούς-τεχνολογικούς όρους και βρίσκεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα, με το εντεύθεν. Βέβαια η εκάστοτε πραγματικότητα, το κοινωνικό είναι επικαθορίζει την ουτοπική συνείδηση, χωρίς όμως να ανατρέπει τη βασική δομή και την κίνηση, το γίγνεσθαι που αποβλέπει στην πραγμάτωση ή στην έλευση του εκείθεν.
Η προβολή αυτού του εκείθεν στον χώρο ή στον χρόνο είναι ένα συστατικό στοιχείο που διαφοροποιεί τις ουτοπίες. Εφόσον ο τόπος είναι το ζητούμενο τότε η ουτοπία γίνεται υλική δύναμη στον αγώνα για τη διείσδυσή της σ’ αυτόν τον τόπο, όπως συνέβη με την κομμουνιστική ουτοπία στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ο χρόνος, και ο χιλιασμός που απορρέει από την προβολή του εκείθεν σ’ αυτόν, συμμετέχει στη διαμόρφωση της ουτοπικής συνείδησης. Στην καθαρότητά του αυτό σημαίνει μια προβολή της ουτοπίας στο απώτερο μέλλον ή την αναφορά σ’ ένα ιδεώδες στοιχείο του παρελθόντος, που μέλλει να πραγματωθεί εκ νέου (όπως κάνει ο κάθε λογής ρομαντισμός).
Η ήττα, τώρα, της κομμουνιστικής ουτοπίας ασφαλώς δεν εξάλειψε την ουτοπική ανάγκη του ανθρώπου. Η κομμουνιστική ουτοπία ηττήθηκε από μιαν άλλη ουτοπία, εκείνη του φιλελευθερισμού. Γύρω απ’ αυτή και σε χρόνο ενεστώτα διεξάγονται όλοι οι αγώνες, μ’ όποιο πρόσημο κι αν έχουν -δεξιό ή αριστερό-, και ανεξάρτητα από την ιδεολογία πίσω από την οποία καλύπτονται. Το κατά πόσον αυτή η ουτοπία θα κατανικηθεί από κάποια άλλη είναι ένα θέμα που αφορά την ικανότητα αυτής της πραγματικότητας να ικανοποιήσει τις ανθρώπινες επιθυμίες που έτσι δημιουργεί.
*Ο Γιώργος Μερτίκας είναι συγγραφέας-μεταφραστής
