Της Μαρίας Θ. Μάρκου
Στο προηγούμενο σημείωμα, το παράδειγμα των αμερικανικών πόλεων ήταν αφορμή για ένα σχόλιο πάνω στην επέκταση της φτώχειας στην καρδιά του ανεπτυγμένου κόσμου, στην καρδιά των μεγάλων πόλεων που ανταγωνίζονται για τη δημιουργία καταναλωτικών παραδείσων για τις νέες ελίτ, θέσεων κύρους για τις πολυεθνικές εταιρίες, θεαματικών σκηνικών για τον «ποιοτικό» τουρισμό.
Οι πόλεις είναι οι πρωταθλήτριες της παγκοσμιοποίησης, παράγοντας και συγκεντρώνοντας το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου της γης, μέσα από το μεγαλύτερο μέχρι σήμερα παιχνίδι μετακίνησης πληθυσμών και δραστηριοτήτων.
Προϊόν τέτοιων μετακινήσεων είναι το πρόβλημα της έμμονης φτώχειας και υποβάθμισης των περιοχών γύρω από τα αναπτυσσόμενα κέντρα των πόλεων από τη δεκαετία του ’70, όταν οι παραγωγικές δραστηριότητες δίνουν τη θέση τους στις τράπεζες, τις υπηρεσίες και τις πολιτιστικές βιομηχανίες. Στην Αθήνα το γνωρίζουμε καλά, μέσα από τις φοβικές περιγραφές του «γκέτο» στα Μέσα Ενημέρωσης. Γνωρίζουμε λιγότερο τις αιτίες του.
Στο πρώτο Ρυθμιστικό Σχέδιο της πόλης, το 1985, η προϊούσα αποβιομηχάνιση εμφανίζεται λίγο-πολύ σαν ευκαιρία για εκσυγχρονισμό. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη συγκρότηση του προαστιακού χώρου και στην αποσυμφόρηση του κέντρου, του οποίου το πρόβλημα θεωρείται «περιβαλλοντικό»: Κυκλοφοριακή συμφόρηση, ατμοσφαιρική ρύπανση, οχλήσεις από τη βιοτεχνία, «παρακμή» του οικιστικού και του κοινωνικού περιβάλλοντος. Τα μεσαία στρώματα κατευθύνονταν στα πράσινα προάστια, χάρη στα φτηνά ενυπόθηκα δάνεια.
Η «αναβάθμιση» του περιβάλλοντος ταυτίστηκε με την αποκέντρωση της διοίκησης και της βιοτεχνίας και με έργα εξωραϊσμού. Αυτό όμως σήμαινε λιγότερες θέσεις απασχόλησης στο κέντρο της πόλης, επομένως, την εκκίνηση ενός σπιράλ δημογραφικής και εισοδηματικής κατάρρευσης: Κάμψη της απασχόλησης, μετακινήσεις των δυναμικών ομάδων πληθυσμού, γήρανση, φτώχεια, πτώση των ενοικίων, αποεπένδυση, νέες απώλειες θέσεων, ώσπου οι παλιές λαϊκές γειτονιές να γίνουν ζώνες συμφοράς και δίπλα τους το «αναβαθμισμένο» κέντρο της πόλης να γίνει ζώνη απόλαυσης ακριβά πληρωμένης.
* * * *
Χρειάστηκαν είκοσι χρόνια για να υποψιαστούμε ότι η «αναβάθμιση του χώρου» μπορεί να είναι ένα ολέθριο οικονομικό-πολιτικό σχέδιο. Σ’ αυτό το διάστημα, οι κεντρικές περιοχές κατοικίας έγιναν η πίσω αυλή όπου η πόλη αποθήκευε τα προβλήματα που αρνιόταν να αντιμετωπίσει πολιτικά: Τη δική της φτώχεια μαζί με αυτή που έφεραν μαζί τους τα ρεύματα μετανάστευσης, πρώτα από την Ανατολική Ευρώπη, λίγο αργότερα από τις εμπόλεμες ζώνες της Ασίας και της Αφρικής. Μαζί με τα άλλα απορρίμματα της παγκοσμιοποίησης, τα δίκτυα σωματεμπορίας, ναρκοεμπορίου και λαθρεμπορίου. Οι πρώτες προσπάθειες εξευγενισμού θα έχουν πενιχρά αποτελέσματα, μέχρι οι Ολυμπιακοί Αγώνες να υποσχεθούν στην Αθήνα μια καλύτερη θέση στην παγκόσμια τουριστική αγορά.
Την παραμονή των Αγώνων, το πρόβλημα εμφανίστηκε σαν πρόβλημα καταστολής, λαμπρή ευκαιρία πολιτικής κερδοσκοπίας. Οι επιχειρήσεις σκούπας για μετανάστες, τοξικοεξαρτημένους, ιερόδουλες (ή και μόνο για νέους) πήραν χαρακτήρα τελετουργικό, κάθε φορά που οι αρχές ήθελαν να δείξουν ότι ασχολούνται με το ζήτημα της «υποβάθμισης». Όρισαν έτσι και τις αιτίες της. Δεν ήταν η φτώχεια, ούτε η ανεργία, ούτε το έλλειμμα κοινωνικών υποδομών και παροχών. Ήταν οι ξένοι. Το κέντρο της Αθήνας δεν ήταν τόπος, αλλά παράδειγμα του ποιος απειλεί και ποιος επιβάλλει την τάξη, ποιος έχει δικαίωμα στο χώρο. Εφεξής, η αναβάθμιση του κέντρου της πόλης θα ήταν ζήτημα «ανακατάληψης» ενός τόπου που κάποιοι είχαν σφετεριστεί μόνο με το να υπάρχουν. Και οι μαζορέτες του εξευγενισμού θα άρχιζαν πάλι να παρελαύνουν.
Η οικονομική αποτυχία των Ολυμπιακών Αγώνων δεν θα εμποδίσει την εμπέδωση του οράματος μιας πόλης που θα κατευθύνει τους δημόσιους πόρους της στην καλή πλευρά της (του τουρισμού και του πολιτισμού), με την ελπίδα ότι θα ευλογηθεί από την ανάπτυξη και η σκοτεινή της πλευρά (της εξαθλίωσης). Όραμα δοκιμασμένο και αποτυχημένο στις κοιτίδες της ελεύθερης αγοράς.
Είναι γνωστό ότι οι αστραφτεροί πύργοι γραφείων και τα πολυτελή ξενοδοχεία δίνουν καλές δουλειές μόνο στα στελέχη επιχειρήσεων, αφήνοντας τις κακοπληρωμένες και επισφαλείς για τον ντόπιο πληθυσμό. Τα μονοπώλια του τουρισμού καταβροχθίζουν τις δημόσιες υποδομές, τους φυσικούς πόρους και το συμβολικό κεφάλαιο των τόπων αφήνοντάς τους ένα ελάχιστο μέρος από τα κέρδη. Τα mall και τα μεγα-καταστήματα, πάντα χτισμένα με σκανδαλώδεις παρεκκλίσεις, λεηλατούν τις τοπικές αγορές. Οι ιδιωτικοί πολιτιστικοί θεσμοί στρέφουν τα νώτα τους στις τοπικές κοινωνίες, ανταγωνίζονται το καλλιτεχνικό τους δυναμικό και φορτώνουν στο δημόσιο τα χρέη από τη λειτουργία των εκθαμβωτικών κτιρίων τους.
* * * *
Το πρόβλημα του κέντρου της Αθήνας οφείλεται λιγότερο σε ό,τι αμέλησε και περισσότερο σε ό,τι προώθησε ο σχεδιασμός του χώρου από πολλά χρόνια και σ’ ένα διεθνές περιβάλλον που κερδοσκοπεί πάνω στην εμβάθυνση της αστικής κρίσης. Με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, η φτώχεια βρέθηκε ν’ απειλεί όλη την πόλη κι όλη την ελληνική κοινωνία και το νεοφιλελεύθερο σχέδιο ανάλαβε να παράγει τις δικές του γεωγραφίες.
Το μεγαλύτερο μέρος από τις «μεταρρυθμίσεις» που μας επιβλήθηκαν έκτοτε αγγίζει ζητήματα του χώρου, θεσμοθετώντας τη δυνατότητα των «επενδυτών» να παζαρεύουν γη, να εγκαθίστανται και να λειτουργούν όπου και με όποιο τρόπο κρίνουν συμφέρον, επιβάλλοντας, αντί να εφαρμόζουν, τους ρυθμιστικούς κανόνες. Η απορρύθμιση του χώρου σχεδιάστηκε σαν νέα ρύθμιση του οικονομικού ανταγωνισμού, σε όφελος των ισχυρών παικτών. Μάθαμε με οδυνηρό τρόπο ότι είναι παράλληλη με την απορρύθμιση της εργασίας και του κοινωνικού κράτους.
Η ανθισμένη Πανεπιστημίου και το λαμπερό Φάληρο ήταν τα πρώτα στοιχήματα για μια πόλη που βυθίζεται στην απόγνωση. Λίγο αργότερα οι μεγάλες επενδύσεις της παραλίας. Θα ξαναδούμε σύντομα στα πρωτοσέλιδα το κέντρο της Αθήνας. Το ότι η κρίση είναι ευκαιρία ισχύει κυρίως για την αγορά γης και τα κέντρα των πόλεων είναι το προνομιούχο πεδίο της, γιατί συγκεντρώνουν την πιο ακριβή μας κληρονομιά, την ικανότητα των ανθρώπων να συμβιώνουν και να συνεργάζονται. «Αγοράστε όταν τρέχει αίμα στο δρόμο».
