Πολίτες αθώοι και άνθρωποι αλλοτριωμένοι
Αργά το βράδυ την περασμένη Παρασκευή νιώσαμε όλοι φρίκη ακούγοντας την είδηση των ταυτόχρονων πολλαπλών χτυπημάτων με την υπογραφή του Ισλαμικού Χαλιφάτου στη γαλλική πρωτεύουσα. Οι τηλεοπτικές εικόνες, τα κενά των οποίων συμπλήρωνε η φαντασία μας, έστελναν κύματα ρίγους σε όλο μας το σώμα για την εν ψυχρώ δολοφονία, ουσιαστικά εκτέλεση, τόσων ανθρώπων, κυρίως νέων. Θα μπορούσαμε εμείς ή κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο που ζει στο Παρίσι να είμαστε στη θέση τους… Φρίκη!
Η φρίκη όμως αυτή δεν πρέπει να αφοπλίζει την κριτική μας στάση απέναντι στα γεγονότα. Η επίσημη αντίδραση των θεσμικών παραγόντων της Ευρώπης και του δυτικού κόσμου κάνει λόγο για «δολοφονία αθώων πολιτών» που έχει σαν στόχο τις «δυτικές αξίες της ελευθερίας και της δημοκρατίας». Θα ήθελα να σταθούμε για λίγο σε αυτές τις δηλώσεις και να προσπαθήσουμε να αναλύσουμε το νόημά τους.
Σε μια δημοκρατία οι πολίτες έχουν ευθύνες
Αυτό που έχουμε συνηθίσει να ονομάζουμε δημοκρατία, αστική, κοινοβουλευτική, δυτικού τύπου ή όπως αλλιώς, συγκροτείται όταν ο πληθυσμός μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής οργανώνεται σε συντεταγμένη πολιτεία και εκλέγει αντιπροσώπους, οι οποίοι επιφορτίζονται με την ευθύνη και τους δίνεται η εξουσία να λαμβάνουν αποφάσεις και να δρουν στο όνομα όλων: αυτών που τους εξέλεξαν, αυτών που μετείχαν στις εκλογές αλλά ψήφισαν κάποιους άλλους από αυτούς που σχημάτισαν κυβέρνηση, καθώς και αυτών που δεν πήγαν να ψηφίσουν.
Η ευθύνη είναι συλλογική και αφορά το σύνολο του πληθυσμού. Μόνο ο βαθμός της διαφέρει, ανάλογα με την κοινωνική δύναμη του καθενός και την εγγύτητά του στα κέντρα λήψης των αποφάσεων. Συστατικό στοιχείο της αστικής δημοκρατίας είναι επίσης ότι οι πολίτες καλούνται να επανεκλέξουν κυβέρνηση ανά τακτά χρονικά διαστήματα, έχουν δηλαδή την ευκαιρία να αλλάξουν γνώμη για το τι και πώς γίνεται, και να διορθώσουν λάθη τα οποία τυχόν έκαναν με την προηγούμενη επιλογή τους.
Όταν λοιπόν οι ΗΠΑ, η Γαλλία ή η Ρωσία για παράδειγμα, εισβάλλουν σε μια χώρα ή τη βομβαρδίζουν, το κάνουν στο όνομα όλου του λαού τους – ο οποίος, αν δεν συμφωνεί, έχει υποχρέωση (και, θεωρητικά τουλάχιστον, και δυνατότητα) να τους σταματήσει. Το γεγονός ότι πολλοί μπορεί να μη συμφωνούν, αλλά «δεν μπορούν να κάνουν τίποτα» δεν τους απαλλάσσει από το όποιο μερίδιο ευθύνης τους αναλογεί. Και όταν μιλάμε για μια πρακτική η οποία εφαρμόζεται εδώ και δεκαετίες, δεν μπορούμε να επικαλεστούμε το επιχείρημα ότι δεν δόθηκαν οι ευκαιρίες.
Κι όταν δεν υπάρχει δημοκρατία;
Η αντίληψη ότι τα θύματα των επιθέσεων είναι αθώοι πολίτες αντλεί λοιπόν την πειστικότητά της ακριβώς από την αναγνώριση αυτού του «δεν μπορούν να κάνουν τίποτα». Από την αναγνώριση δηλαδή της αδυναμίας του πολίτη, μέσα στην ίδια του τη δημοκρατία, να αποτρέψει τη συνέχιση πρακτικών με τις οποίες διαφωνεί. Μια αδυναμία την οποία παγιώνει και αναπαράγει, αντί να την καταπολεμά και να την ανατρέπει, η παθητική παραδοχή της…
Σε ένα επόμενο επίπεδο αφαίρεσης, η άποψη περί αθώων πολιτών παγιώνει και αναπαράγει την υποταγή του ανθρώπου (ως κοινωνικού όντος που είναι και όχι ως απομονωμένου ατόμου που φαίνεται να είναι στην αστική κοινωνία και θεωρία) στους θεσμούς (κράτος, κυβέρνηση, αγορά κ.λπ.) που ο ίδιος ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει. Οι οποίοι θεσμοί όμως εμφανίζονται ως μοιραία, φυσικά φαινόμενα, στα οποία ο άνθρωπος δεν έχει καμία δυνατότητα παρέμβασης. Ο «αθώος πολίτης» εμφανίζεται έτσι ως μια ακόμα μορφή αυτού που ο Καρλ Μαρξ ονομάζει «αλλοτρίωση του ανθρώπου» στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία.
Ακόμα όμως και μιλώντας με τα κριτήρια της ίδιας της αστικής θεωρίας της δημοκρατίας, αυτό το «δεν μπορώ να κάνω τίποτα» εν τέλει σημαίνει ότι η δυτική δημοκρατία είναι μια οφθαλμ-απάτη, δεν λειτουργεί ως δημοκρατία («κράτος του δήμου, του λαού»), είναι μόνο ένα άδειο τσόφλι δημοκρατίας. Οι μέρες της πραγματικής δημοκρατίας δεν έχουν ανατείλει ακόμα για να σβήσουν τις νύχτες της φρίκης…
Νεκτάριος Καστρινάκης
Πολιτικός Επιστήμονας, Υποψήφιος Διδάκτορας
(Πανεπιστήμιο York, Βρετανία)
