Η μελέτη της καλλιτεχνικής ιστορίας του βιβλίου, μπορεί να γίνει μια σταθερή βάση για να διαμορφωθεί μια πιο απαιτητική πρακτική σήμερα, αλλά και στο μέλλον
Συνέντευξη στον Λάμπρο Πολύζο
Το Ανθολόγιο Ελληνικής Τυπογραφίας είναι ένα πλούσια εικονογραφημένο λεύκωμα και αποτυπώνει, με την παρουσίαση 250 βιβλίων, τη διαδρομή που χάραξαν με μεράκι και συχνά με προσωπικό κόστος οι εκδότες και οι τυπογράφοι, μέσα από τις «τρικυμίες» 5 αιώνων. Συγγραφέας και καλλιτεχνικός επιμελητής της έκδοσης που ανέλαβαν οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και χρηματοδότησε το Ίδρυμα Σταύρου Νιάρχου, είναι ο Γιώργος Δ. Ματθιόπουλος, τυπογραφικός σχεδιαστής της ΕΕΤΣ και καθηγητής Εφαρμογών του Τμήματος Γραφιστικής του ΤΕΙ Αθήνας Η εισαγωγή στην έκδοση είναι του Δημήτρη Αρβανίτη. Το βιβλίο κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Ακολουθεί η συζήτηση που είχαμε με το συγγραφέα.
Υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά, εκτός από τη γλώσσα, τα οποία να είναι πιο εμφανή στην «ελληνική τυπογραφία»; Ποια είναι τα «κέντρα» αναφοράς της;
Ως προς το ιστορικό πλαίσιο, τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά ήταν πως η ελληνική τυπογραφία ξεκίνησε και διαμορφώθηκε για τρεις αιώνες έξω από τον ελλαδικό χώρο και πως οι τυπογράφοι απευθύνονταν σε δύο, λίγο-πολύ, διαφορετικά αναγνωστικά κοινά: λειτουργικά βιβλία ή λαϊκά αναγνώσματα για το ελληνόφωνο κοινό και εκδόσεις της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και των πατερικών κειμένων για τους λόγιους κύκλους της Ευρώπης. Από σχεδιαστικής άποψης, η υιοθέτηση της βυζαντινής γραφής, με τα πολυάριθμα συμπλέγματα, ενώσεις γραμμάτων και εναλλακτικών χαρακτήρων, που καθιέρωσε ο Άλδος Μανούτιος, κατέστησε, από πολύ νωρίς, την ελληνική τυπογραφία ως μια απαιτητική διαδικασία για την οποία χρειάζονταν εξαιρετικές δεξιότητες στη χάραξη των στοιχείων, αλλά και μακρόχρονη θητεία για τη στοιχειοθεσία τους. Αυτή η διαδικασία σταμάτησε αρκετά απότομα, για τα μέτρα της περιόδου, όταν κατά το τελευταίο μισό του 18ου αιώνα το δυσβάστακτο κόστος της παραγωγής ελληνικών εκδόσεων και ο ορθολογισμός του Διαφωτισμού «απαίτησαν» την απλοποίηση και οδήγησαν στη χρήση των μεμονωμένων γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου.
Ποιες μεγάλες στιγμές θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε στην ιστορία των πέντε αιώνων που παρουσιάζετε στο Ανθολόγιο;
Ασφαλώς οι πρώτες προσπάθειες, όπως αυτή του Δημητρίου Δαμιλά, οι ελληνικές εκδόσεις των κλασικών του Άλδου Μανούτιου και το Μέγα Ετυμολογικό των Νικολάου Βλαστού και Ζαχαρία Καλλιέργη αποτελούν τους θεμέλιους λίθους της ελληνικής τυπογραφικής ιστορίας. Αργότερα, βιβλία όπως η Πολύγλωσσος Βίβλος της Ισπανίας, οι εξαίρετες εκδόσεις των Στεφάνων με τη χρήση των περίφημων Ελληνικών στοιχείων του Βασιλέως, η περίφημη Βίβλος του Christoph Plantin, το Βυζαντινό Λεξικό Σουίδας που εκδίδεται στο Κέμπριτζ και καθιερώνει τις ελληνικές εκδόσεις στην Αγγλία, η συνεχής παραγωγή τίτλων του Νικολάου Γλυκύ στη Βενετία και οι εκδόσεις των ορθόδοξων τυπογραφείων στις παραδουνάβιες περιοχές, σηματοδοτούν την εξέλιξη της περιόδου όπου το βυζαντινό ιδίωμα μονοπωλεί τη στοιχειοθεσία των κειμένων.
Από τα μέσα του 18ου αιώνα, η έκδοση των κειμένων του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, του Georg Saalbach στη Λειψία και του Ομήρου των αδελφών Foulis στη Γλασκώβη, άλλαξαν ριζικά την ελληνική στοιχειοθετική πρακτική.
Στο νέο ελληνικό κράτος, ο Ανδρέας Κορμηλάς αναδεικνύεται ως ο κυρίαρχος εκδότης – τυπογράφος στην Αθήνα, και έως το τέλος του 19ου αιώνα πληθαίνουν οι τυπογράφοι – εκδότες, ιδιαίτερα στην Αθήνα, όπου ο Ανέστης Κωνσταντινίδης δημιουργεί έναν τυπο-εκδοτικό κολοσσό, αλλά που -σαν τον Κορομηλά- δεν διαρκεί για περισσότερο από μία δεκαετία.
Ο 20ός αιώνας σηματοδοτεί τη σταδιακή αλλαγή από τους τυπογράφους που γίνονται εκδότες σε λόγιους, βιβλιοπώλες ή επιχειρηματίες που αναλαμβάνουν εκδοτικές δραστηριότητες. Οι Γ. Κασδανούρης και Ι. Κολλάρος, ο Κ. Ελευθερουδάκης, ο Δ. Δημητράκος, ο Π. Μακρής και άλλοι αλλάζουν την εκδοτική παραγωγή. Ιδιαίτερα η επιρροή των αριστερών ιδεών αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ανάμειξη εκδοτών, όπως ο Χ. Γανιάρης και ο Κ. Γκοβόστης στον κλάδο με σκοπό την κυκλοφορία φτηνών, αλλά έγκυρων βιβλίων που επιμόρφωναν τα λαϊκά στρώματα. Το τυπογραφείο των αδελφών Ταρουσσόπουλων παρέμεινε, καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και έως τα τέλη της δεκαετίας του 1950, εργαστήριο με την παραδοσιακή λειτουργία και έννοια. Σχεδιαστικά, από το Μεσοπόλεμο, αρκετοί γνωστοί καλλιτέχνες – χαράκτες αρχίζουν να σχεδιάζουν κοσμήματα και να εικονογραφούν ποιητικές συλλογές ή μυθιστορήματα. Ο Γιάννης Κεφαλληνός υπήρξε ο σημαντικότερος, γιατί με το διδακτικό του έργο στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών υπήρξε ο πρώτος που δίδαξε την τέχνη του βιβλίου και ετοίμασε μια νέα γενιά δημιουργών που έδρασαν κατά και μετά τον πόλεμο.
Απορρέουν κάποια διδάγματα αισθητικής από τη μελέτη αυτής της ιστορίας;
Η μελέτη της καλλιτεχνικής ιστορίας του βιβλίου έχει να δώσει πολλά δείγματα δημιουργικής εφαρμογής, να βοηθήσει τον ενδιαφερόμενο να ψηλαφήσει τη διαμόρφωση της αισθητικής του, τη σημασία των σχεδιαστικών εξελίξεων των στοιχείων, τις επιρροές από τις ευρωπαϊκές πρακτικές και τη διαμόρφωση μιας παράδοσης που μπορεί να γίνει μια σταθερή βάση για να διαμορφωθεί μία πιο απαιτητική πρακτική σήμερα και στο μέλλον.
Έχουν περάσει επιρροές, συναντάμε ίχνη αυτής της πορείας στη σημερινή τυπογραφία;
Με την έλευση της ψηφιακής τεχνολογίας, πριν 20 χρόνια, η γενιά των έμπειρων τεχνιτών που βρέθηκε αντιμέτωπή της, δεν μπόρεσε να την ελέγξει και περιθωριοποιήθηκε πριν περάσει την εμπειρία της στους νεώτερους. Έτσι, άνθρωποι με λίγες αισθητικές γνώσεις και όπλο μόνο την νέα τεχνολογία έχουν σε μεγάλο βαθμό επικρατήσει. Υπάρχουν αναμφίβολα και σήμερα απαιτητικοί εκδότες και εξαιρετικοί σχεδιαστές βιβλίων που γνωρίζουν να χρησιμοποιούν με μέτρο τις νέες δυνατότητες, αλλά την πλειονότητα απασχολούν άλλοι στόχοι. Σε μια κοινωνία όπου έχει κυριαρχήσει η αδιαφορία, τα αυθαίρετα, ο εντυπωσιασμός και το γρήγορο κέρδος, θα ήταν ουτοπία να περιμένουμε ένας κλάδος να έχει αποκλίνουσα συμπεριφορά. Πρέπει να πιστεύουμε στη νέα γενιά, αλλά χρειάζεται να τη μορφώσουμε και να την εκπαιδεύσουμε να απαιτεί την αισθητική ποιότητα σε ό,τι παράγει και ό,τι καταναλώνει. Σ’ αυτό στοχεύει και ελπίζει η έκδοση του Ανθολογίου.
