του Θανάση Μουσόπουλου*
Η αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία αποτελεί ένα βασικό κομμάτι της ασχολίας μου. Εκτός από τη διδασκαλία στα παιδιά μέσης εκπαίδευσης, ιδιαίτερο ήταν και είναι το ενδιαφέρον μου για τους / τις ενήλικες που ενδιαφέρονται να γνωρίσουν με νέα «ώριμη» ματιά τα αρχαία ελληνικά. Στην εικοσαετία 1997-2017 είχα τη χαρά να διδάσκω σε ενήλικες αρχαία ελληνικά και θέματα πολιτισμού και ιστορίας στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης.
Το καθίδρυμα αυτό εμπνεύσθηκε και ίδρυσε στην Ξάνθη η αείμνηστη Βιργινία Τσουδερού. Οι δράσεις του ΙΘΤ&Π ως τις μέρες μας είναι πολλές και πολύπλευρες· μία από αυτές είναι τα τμήματα αρχαίων ελληνικών και ιστορίας τα οποία οργάνωσα και δίδασκα. Στο τέλος κάθε διδακτικού έτους ο διδάσκων και οι σπουδαστές / σπουδάστριες παρουσιάζουν στο κοινό εργασίες για τα θεματολογία της χρονιάς.
Στο ακαδημαϊκό έτος 2012-3 τα θέματα που διερευνήσαμε ήταν: «Πολιτική και Κοινωνική θεωρία και πράξη – Εισαγωγή στην Ιστορία και Λαογραφία – Κείμενα Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας των Ελλήνων στη διαχρονία της».
Στον φιλόξενο Δρόμο της Αριστεράς δημοσιεύω το κείμενο εισήγησής μου στο Ανοικτό Καταληκτήριο Μάθημα του 2013. Μπορεί να θεωρηθεί ως συμπλήρωμα στα πρόσφατα κείμενά μου που δημοσίευσε ο Δρόμος για τις Ανθρωπιστικές Σπουδές και την Ουτοπία.
***
Ζούμε σε μια περίοδο γενικευμένης αμφισβήτησης αξιών, ιδεών, θεσμών και προσώπων. Η λεγόμενη κρίση είναι υπερεθνικό φαινόμενο που έχει συγκεκριμένες αιτίες και προδιαγεγραμμένη εξέλιξη. Αυτό που δεν ξέρουμε είναι το πότε και πώς θα εκδηλωθεί κάτι, ξέρουμε όμως ότι κάτι θα γίνει. Γενική είναι η διαπίστωση πως η δημοκρατία όχι σπάνια είναι «ένα πουκάμισο αδειανό». Όλη η κρίση συνδέεται, προέρχεται, αντανακλά την πολιτική οργάνωση (πόλη-πολιτική-πολιτισμό) – το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα. Είναι πάντως πολύ ενδιαφέρον το φαινόμενο, ότι, όσοι αναφέρονται στην κρίση του πολιτικού συστήματος, φέρνουν ως δυνατότητα λύσης των προβλημάτων την αρχαία ελληνική δημοκρατία. Για να το πούμε αλλιώς, γιατί μετά από δυο χιλιάδες πεντακόσια χρόνια μιλάμε ακόμη για την αρχαία ελληνική δημοκρατία;
Για να απαντήσουμε σε τούτη την εύλογη απορία, θα χρησιμοποιήσουμε πολύ συνοπτικά το σκεπτικό δύο σύγχρονων διανοητών, ενός Έλληνα και μιας Γαλλίδας, του Κορνήλιου Καστοριάδη και της Ζακλίν ντε Ρομιγύ (Jacqueline de Romilly). Για όσους ενδιαφέρονται, τα έργα τους είναι μια πλούσια δεξαμενή προβληματισμού σύγχρονου, μα κύρια εμποτισμένου από ανθρωπισμό και ρεαλισμό.
Δεν αρκεί να συγκροτούμε μια ευνομούμενη πολιτεία, πρέπει να έχουμε και τη δυνατότητα αντιμετώπισης των όποιων προβλημάτων και τη δυνατότητα αυτο-βελτίωσης. Αυτό το πρίσμα και σύμπλεγμα προσέγγισης και ανάδειξης βρίσκουμε στην αρχαία ελληνική δημοκρατία
Ένα χρήσιμο και συνάμα μικρό σε έκταση βιβλίο του Κωνσταντινοπουλίτη Κορνήλιου Καστοριάδη είναι το «Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα», μια ομιλία του 1984, στις εκδόσεις Ύψιλον. Το βιβλίο αυτό είναι το απόσταγμα της πολύχρονης ενασχόλησής του με τα σχετικά θέματα, για μας τους μη ειδικούς.
Ο Καστοριάδης αναφέρεται στα χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας πού ήταν άμεση και συμμετοχική, στο ρόλο της αμφισβήτησης, στη σχέση επίσης δημοκρατίας και φιλοσοφίας. Αναδεικνύει τις βασικές διαφορές της πόλης των αρχαίων χρόνων και του κράτους της νεότερης εποχής. Το πιο σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, είναι πως υποστηρίζει ότι η άμεση δημοκρατία ήταν η πρώτη λειτουργία της Αμερικανικής Επανάστασης και των εργατικών συνδικάτων, το ίδιο και η ανακλητότητα των προσώπων που ασχολούνται με τα κοινά.
Παραθέτω ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Καστοριάδη: «Η αρχαία Ελλάδα δεν είναι πρότυπο, ούτε μοντέλο προς μίμηση, όπως άλλωστε δεν μπορεί να είναι κανένα ιστορικό έργο σε οποιοδήποτε τομέα. Θεωρώ, όμως, ότι πρέπει να λειτουργήσει για μας σαν γονιμοποιημένο σπέρμα, δεδομένου ότι μας επιτρέπει να δούμε εν τη γενέσει τους πληθώρα στοιχείων πάντοτε επίκαιρων – μπορεί και πρέπει να είναι για μας κέντρισμα, έμπνευση και πηγή ιδεών».
Η Ζακλίν ντε Ρομιγύ, η αιωνία Ελληνίς σε πολλά βιβλία της αναφέρεται στην αρχαία ελληνική δημοκρατία, τραγωδία και πολιτισμό γενικότερα. Παραπέμπω στο βιβλίο της «Πόσο επίκαιρη είναι η Αθηναϊκή δημοκρατία σήμερα;», που κυκλοφόρησε το 2009 στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ερμής. Στο βιβλίο αυτό η Ρομιγύ συζητά με έναν νέο διανοούμενο, οπότε αναγκάζεται να χρησιμοποιήσει μια φρέσκια γλώσσα.
Μέσα από τις αναλύσεις της η Γαλλίδα σύγχρονη ελληνίστρια δείχνει ότι το δημοκρατικό πνεύμα ξεκινά από την Ιλιάδα και τον Ηρόδοτο, αποθεώνεται μέσα στην τραγωδία και ολοκληρώνεται στην πράξη ανάμεσα σε δύο πολέμους: τους Περσικούς και τον Πελοποννησιακό. Εξετάζει τη σχέση ηθικής και πολιτικής, αποθεώνει το ρόλο της παιδείας, τονίζοντας το ρόλο της ελευθερίας, της ισότητας και της ομόνοιας στη δημοκρατία. Όπως ο Καστοριάδης έτσι και η Ρομιγύ αντιπαραβάλλει την αρχαιοελληνική με τη νεότερη δημοκρατία.
Παραθέτω κάποια αποσπάσματα της Ρομιγύ από το βιβλίο που αναφέραμε: «Το ουσιώδες παραμένει ότι ο λαός είναι ο αρχηγός, συμμετέχει άμεσα στις συνελεύσεις και αποφασίζει με κυρίαρχο τρόπο», σε σχέση με το σήμερα παρατηρεί «πρέπει με κάθε κόστος να αντικαταστήσουμε αυτήν την άμεση συμμετοχή με μια ενίσχυση της τοπικής συλλογικής συμμετοχής και μια καλύτερη πληροφόρηση σχετικά με όλα τα προβλήματα τα οποία μας αφορούν». Αναφέρεται –πάντοτε σε σχέση με την αρχαιοελληνική παράδοση– στη δημαγωγία και στην ευθύνη του λαού, σημειώνοντας «Στη δημοκρατία ζητείται από τον καθένα να παρεμβαίνει ή τουλάχιστον να ψηφίζει γνωρίζοντας τις συνέπειες» και καταλήγει « το ζήτημα της παιδείας είναι συνδεδεμένο με το πρόβλημα της Δημοκρατίας».
***
Οι μορφωμένοι πολίτες, για να συνδυάσουμε κατά κάποιο τρόπο την προσέγγιση του Καστοριάδη με την προσέγγιση της Ρομιγύ, οι μορφωμένοι πολίτες συγκροτούν την πόλη και αποτελούν ταυτοχρόνως οι ίδιοι δύναμη αυτοεξέλιξης της κοινωνίας τους. Δεν αρκεί να συγκροτούμε μια ευνομούμενη πολιτεία, πρέπει να έχουμε και τη δυνατότητα αντιμετώπισης των όποιων προβλημάτων και τη δυνατότητα αυτο-βελτίωσης. Αυτό το πρίσμα και σύμπλεγμα προσέγγισης και ανάδειξης βρίσκουμε στην αρχαία ελληνική δημοκρατία.
***
Κλείνοντας, θα ήθελα, προεκτείνοντας τις παραπάνω προσεγγίσεις, να σημειώσω ότι η σύγχρονη άμεση ψηφιακή δημοκρατία, με τα διάφορα δίκτυα και διαδίκτυα, είναι δυνατό κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις να προσφέρει ελευθερία και να δίνει ενεργό ρόλο στους πολίτες στη λήψη αποφάσεων και στη διαβούλευση.
Η Ψηφιακή αναγέννηση της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας είναι για μας μια πρόκληση, μια πρόταση, μια νέα ανάγνωση του αρχαιοελληνικού παρελθόντος στο οικουμενικό μέλλον.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
