του Ηλία Φιλιππίδη
Το έλλειμμα αυτογνωσίας ως πολιτικό πρόβλημα
Ο άνθρωπος είναι ένας πολύπλοκος κόσμος και κατά ένα ποσοστό είναι ένας άγνωστος, δυσερμήνευτος κόσμος. Επιστήμη, φιλοσοφία, θρησκεία προσπαθούν, συναγωνίζονται και ανταγωνίζονται να ερμηνεύσουν τον άνθρωπο.
Η φιλοσοφία και η θρησκεία, κατ’ επέκτασιν και η λογοτεχνία, έχουν την άνεση να προσφέρουν ερμηνείες και προτάσεις για το τι είναι ο άνθρωπος, πώς λειτουργεί, τι θέλει και τι πρέπει να θέλει. Το μεγαλύτερο πρόβλημα με τον άνθρωπο έχει η επιστήμη. Ο βαθμός δυσκολίας προσεγγίσεως του προβλήματος που λέγεται άνθρωπος, διαφέρει από επιστήμη σε επιστήμη. Ως προσέγγιση εννοούμε την συνολική εικόνα του ανθρώπου.
Η βιολογία είναι η επιστήμη που έχει το μεγαλύτερο ποσοστό αρμοδιότητας να μας πει, τι είναι ο άνθρωπος. Όμως η βιολογική υπόσταση του ανθρώπου αποτελεί βασικά τον περίβολο της υπάρξεώς του και δεν οδηγεί στον πυρήνα της. Το μεγαλύτερο πρόβλημα έχουν η ψυχολογία, η ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία, οι οποίες έχουν την υποχρέωση να διεισδύουν στον εσωτερικό χώρο της υπάρξεως του ανθρώπου, προκειμένου να τον συνδέσουν με τον εξωτερικό χώρο του περιβάλλοντός του.
Το κεντρικό ερώτημα, το οποίο δεσπόζει στην σχέση εσωτερικού και εξωτερικού χώρου του ανθρώπου, αφορά τους παράγοντες, οι οποίοι διαμορφώνουν την θέληση του.
Η ανθρωπολογία συγκεντρώνει τα βασικά ερωτήματα περί της υπάρξεως του ανθρώπου, που είναι:
α. Είναι ο άνθρωπος ένα ενιαίο ον, μπορεί να ελέγξει τον εαυτό του;
β. Πού βρίσκεται ο πυρήνας της υπάρξεως του ανθρώπου;
Ο άνθρωπος είναι ένας λαβύρινθος. Οι περισσότεροι άνθρωποι φεύγουν από τη ζωή χωρίς να έχουν γνωρίσει τον εαυτό τους. Άλλοι καταφεύγουν στους ψυχολόγους, βλέποντας την ζωή μόνο ως χρησιμοθηρικό πρόβλημα ή ως ατομικό γρίφο.
Δεν είναι μακριά το συμπέρασμα ότι η επαγγελματική και κοινωνική δραστηριότητα και πολύ περισσότερο η πολιτική δραστηριότητα, για πολλούς ανθρώπους δεν έχει ως κύριο κίνητρο τη δημιουργικότητα (πέρα από την ανάγκη της επιβιώσεως) ή την προσφορά προς το σύνολο, αλλά την υποκατάσταση του χρέους της αυτογνωσίας από μία άπληστη και εκβιαστική επιβολή αναγνωρίσεώς τους πάνω στο κοινωνικό τους περιβάλλον.
Δεν εννοούν την αναγνώριση ως επικοινωνία αλλά ως απόσταση υπεροχής και αυτο-επιβεβαιώσεως. Ένας βασικός λόγος για τον οποίο το πολιτικό μας σκηνικό εκτυλίσσεται τόσο πρωτόγονα επιθετικά και ανεύθυνα, είναι το έλλειμα προσωπικής καλλιέργειας και παιδείας των πολιτικών μας.
Φυσικά ένα κράτος που λειτουργεί ως προτεκτοράτο υπό την κηδεμονία του ξένου παράγοντα και με ένα εξαρτημένο και μεταπρατικό πολιτικό σύστημα, δεν ενδιαφέρεται ούτε για την ποιότητα της παιδείας του λαού ούτε για την ποιότητα της δημοκρατίας μας. Προτιμούν ένα λαό χαϊβάνι!
Σε αναζήτηση της ουσίας του ανθρώπου
Από κοινωνικής και πολιτικής πλευράς, δεν έχει νόημα η διάκριση του ανθρώπου σε εσωτερικό και εξωτερικό χώρο. Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ο άνθρωπος λειτουργεί ως ένα ενιαίον ον. Πάντως ο ίδιος θέλει να βγαίνει η κοινωνική του ταυτότητα προς τα έξω ως ενιαίο σύνολο. Θέλει να βιώνει την ενότητά του ως βασική προϋπόθεση της ατομικής και της συλλογικής του ευτυχίας. Γι’ αυτό, στο πλαίσιο διαμορφώσεως μιας ελληνικής ανθρωπολογίας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι «κλειδί» ερμηνείας του ανθρώπινου φαινομένου είναι η χωροθέτηση ενός Κεντρικού άξονα υπάρξεως (Κ.Α.Υ.), ο οποίος διαπερνά όλα τα λειτουργικά επίπεδα του ανθρώπου.
Ο Κ.Α.Υ. διαθέτει ένα σημείο αφετηρίας και ένα άκρο καταλήξεως.
Το σημείο αφετηρίας, δεν μπορεί να εντοπισθεί, εάν ανήκει στον εσωτερικό ή τον εξωτερικό χώρο της υπάρξεως του ανθρώπου, διότι έχει έναν σύνθετο χαρακτήρα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τον «σκοτεινό θάλαμο» της ανθρώπινης υπάρξεως. Είναι το σημείο όπου διαμορφώνεται η συνολική βούληση του ανθρώπου.
Ο Πλάτων ήταν ο πρώτος ο οποίος θέλησε να ρίξει άπλετο φως σε αυτόν τον σκοτεινό θάλαμο, ήδη γνωστό με το γενικό όνομα «Ψυχή». Την πήρε από το χέρι και την ανέβασε στο πιο ψηλό σημείο που μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος, στην κορυφή της υπάρξεως, από όπου ο άνθρωπος μπορεί να κατοπτεύσει τόσο τον ίδιο του τον εαυτό, όσο και τον ορίζοντα του κόσμου που τον περιβάλλει. Είναι «η σκοπιά του λόγου», από όπου ο άνθρωπος μπορεί να δει τα «άξια θέας» (Πολιτεία, 445c).
Η κορυφή αυτή είναι το σημείον όπου συναντώνται οι τρείς διαστάσεις της υπάρξεως του ανθρώπου:
α. Η αντίληψη και η γνώση της πραγματικότητας,
β. η κατόπτευση του εαυτού μας, η αυτογνωσία και
γ. η έγκριση της συνειδήσεως περί του πρακτέου.
Η ψυχή, αυτό το άγνωστο «όργανο» του ανθρώπου, λειτουργεί ως συλλογικό σύστημα, ως συμβούλιο κρίσεως. Γι’ αυτό και σύμφωνα με τον ορισμό του Πλάτωνα μπορούμε να της δώσουμε το όνομα «επισκοπικό κέντρο του ανθρώπου».
Όσο πιο πίσω πάμε στον χρόνο εξελίξεως του ανθρώπινου πολιτισμού, διαπιστώνουμε ότι η γνώση ήταν πάντα σύμμαχος του ανθρώπου. Όσο αύξανε η γνώση, αύξανε και η δύναμη του ανθρώπου. Όμως φθάσαμε σε ένα σημείο καμπής…
Η επισκοπικότητα των ανθρωπίνων πράξεων συνδυάζει: την πληρότητα της διαδικασίας λήψεως των αποφάσεων, την ορθότητά της σύμφωνα με τις αρχές της συνειδήσεως και την αποτελεσματικότητα, σύμφωνα με τη σχέση τους με την πραγματικότητα. Το συμπέρασμα είναι ότι η επισκοπικότητα αποτελεί μία κατηγορία ανώτερη από τη λογική του ανθρώπου.
Η ουσία του ανθρώπου έχει βασικά ποιοτικό χαρακτήρα και δεν εξαντλείται με τον ορθολογισμό, ο οποίος τείνει προς μία μηχανιστική αντίληψη του ανθρώπου, της οποίας έχουν πέσει θύματα τόσο ο οικονομικός φιλελευθερισμός, όσο και ο μαρξισμός. Μπορεί να αποτιμηθεί λογικά μία πράξη αλληλεγγύης ή ηρωισμού και αυτοθυσίας;
Η ύπαρξη του ανθρώπου ανθρωπολογικώς νοείται πρωτίστως ως ποιοτική καταξίωση ζωής και όχι απλώς ως μία εξελιγμένη βιολογική υπόσταση. Ο άνθρωπος «γίνεται». Η γέννησή του είναι απλώς η πρώτη αλλά προκριματική και όχι ουσιαστική προϋπόθεση της υπάρξεώς του. Είναι χαρακτηριστικός ο ορισμός του Μενάνδρου: «Ως χαρίεν άνθρωπος, όταν άνθρωπος ή» και ο έμμεσος παραστατικός ορισμός του Διογένη, με το φανάρι στην αγορά μέρα μεσημέρι, που απαντούσε στους έκπληκτους Αθηναίους: «Άνθρωπον ζητώ!».
Ο ποιοτικός χαρακτήρας της ανθρώπινης υπάρξεως δεν αποτελεί μόνο θεμελιακή θέση της ελληνικής ανθρωπολογίας αλλά εννοιολογικό συμπέρασμα της επιστημονικής σκέψεως λόγω της ταυτίσεως αντικειμένου και υποκειμένου. Ο άνθρωπος θα παραμένει πάντα ένα κατ’ εξοχήν ποιοτικό ζήτημα, για όσο διάστημα θα υπάρχει ανθρωπότητα, διότι απλούστατα είναι φυσιολογικώς αδύνατο να αποκτήσει ο άνθρωπος μία πλήρη και αντικειμενική εικόνα του εαυτού του. Ο άνθρωπος ως υποκείμενο-παρατηρητής δεν μπορεί να βγει έξω από τον εαυτό του και να τον δει ως αντικείμενο.
Γι’ αυτό, όσο και αν εξελιχθεί η επιστήμη, ακόμη και αν ο άνθρωπος κατορθώσει να εξερευνήσει ολόκληρο το σύμπαν, ακόμη και αν λύσει το μυστήριο της ζωής, αυτό το μικρό σύμπαν, που είναι η ύπαρξή του, θα εξακολουθεί να παραμένει σε μεγάλο ποσοστό ένας σκοτεινός θάλαμος.
Χρειαζόμαστε έναν νέο διαφωτισμό
Όσο πιο πίσω πάμε στον χρόνο εξελίξεως του ανθρώπινου πολιτισμού, διαπιστώνουμε ότι η γνώση ήταν πάντα σύμμαχος του ανθρώπου. Όσο αύξανε η γνώση, αύξανε και η δύναμη του ανθρώπου. Όμως φθάσαμε σε ένα σημείο καμπής.
Στον 20ο αιώνα, με τους δύο παγκοσμίους πολέμους και τις δύο ατομικές βόμβες στην Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, ο ανθρώπινος πολιτισμός απέκτησε φυγόκεντρο χαρακτήρα και έχει ξεφύγει από το πεδίο βαρύτητας της ανθρώπινης υπάρξεως. Με την προωθητική δύναμη της τεχνολογίας, η επιστήμη έχει αυτονομηθεί από τον έλεγχο του ανθρώπου και τον παρασέρνει στο άπειρο των δυνατοτήτων της. Ο πολιτισμός έχει χάσει τον ανθρωποκεντρικό του χαρακτήρα. Ο άνθρωπος αισθάνεται αιχμάλωτος του πολιτισμού του.
Στο τέλος του 20ου αιώνα εμφανίσθηκε μία δεύτερη αρνητική εξέλιξη στη σχέση του ανθρώπου με τον πολιτισμό του: Η 3η βιομηχανική επανάσταση, η ηλεκτρονική-ψηφιακή τεχνολογία, συμμάχησε κατά του ανθρώπου με την οικονομία και ιδιαίτερα με την χρηματική οικονομία. Έτσι σχηματίσθηκε ένα νέο οικονομικό σύμπαν, η άυλη οικονομία του αόρατου κερδοσκοπικού χρήματος. Η οικονομία των επενδυτικών προϊόντων διογκώνεται συνεχώς και μέσα σε 40 χρόνια έχει απορροφήσει άνω του 90% του τζίρου της παγκόσμιας οικονομίας.
Η τάση είναι η πλήρης καθετοποίηση όλων των μορφών της οικονομίας στο αποκλειστικό όνομα των «αγορών» χωρίς πολιτικό και κοινωνικό έλεγχο. Η τυχόν παγιοποίηση της οικονομικής καθετοποιήσεως θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια στον σχηματισμό μιας παγκόσμιας δικτατορίας, η οποία θα διαθέτει θεσμική νομιμοποίηση μέσω του ελέγχου των τραπεζών, του χρήματος, των ΜΜΕ και των εγγράφων ταυτότητας.
Πόσοι Έλληνες μπορούν να ερμηνεύσουν την εποχή, την οποία διανύουμε; Πόσοι βλέπουν τα «σημεία των καιρών»; Πόσοι Έλληνες γνωρίζουν και συμφωνούν πάνω στα αίτια της σημερινής μας παρακμής; Είναι δυνατόν να ανατραπεί αυτό το καθεστώς της υποτέλειας και του ξεπουλήματος χωρίς ένα συνειδητοποιημένο κα ιδεολογικά ενωμένο λαό;
Άρα η διαφώτιση του λαού μας, αποτελεί το πρόκριμα της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής αποκαταστάσεως της δημοκρατίας στον τόπο που τη γέννησε. Γενικά όλη η Ευρώπη χρειάζεται έναν νέο επικαιροποιημένο και ανθρωποκεντρικό διαφωτισμό. Γιατί αυτή η προσπάθεια να μην ξεκινήσει από την Ελλάδα; Το πρώτο βήμα είναι η συγκρότηση μιας ομάδας πρωτοβουλίας.
* Ο Ηλίας Φιλιππίδης έχει διατελέσει πανεπιστημιακός καθηγητής κοινωνιολογίας, νομικός ([email protected])
