του Βασίλη Ρώτα*
Αν οι έννοιες του τίτλου είναι βασικές, επιτρέψτε μου ένα παιχνίδι με αυτές, την παράθεση μιας αλληλουχίας σκέψεων και παραλληλισμών. Θα επιχειρήσω δηλαδή τη διατύπωση ενός θεωρητικού σχεδιάσματος, μιας υπόθεσης προς συζήτηση, που πιθανόν να πλησιάζει στην πραγματικότητα.
Ας θεωρήσουμε λοιπόν την Υγεία σαν μία έννοια δυναμική, ενεργητική, «μαχόμενη», ανάλογη και ίσως συνυφασμένη με έννοιες όπως ελευθερία, δημοκρατία, κοινωνική συμμετοχή, αλληλεγγύη, αγάπη κ.λπ. Ας την παραλληλίσουμε με την Ελευθερία, που θα δεχθούμε ότι «δεν χαρίζεται αλλά κατακτάται», δηλαδή απαιτεί εγρήγορση, θάρρος γνώμης, αγωνιστικότητα, αποφασιστικότητα, ετοιμότητα για θυσία, μια καθημερινή εξάσκηση σχετικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.
Αντίστοιχα (με την Ελευθερία) και η Υγεία θα απαιτήσει μια συνεχή χρήση των δυνάμεων της οντότητας «άνθρωπος – κοινωνικό μέλος», ώστε αυτές οι δυνάμεις να μην εξασθενήσουν και να μην περιπέσουν σε αχρηστία, δηλαδή αυτή να κερδίζεται καθημερινά. Πράγμα που απαιτεί μια διαρκή συνεισφορά ενέργειας, «τιμήματος» για τη διατήρηση ενός ορισμένου δυναμικού ελευθερίας-υγείας: όπως το ξεπέρασμα του φόβου να διατυπώσουμε τη γνώμη μας, ο κόπος για την εκπλήρωση μιας υποχρέωσης, μια θυσία σαν πράξη αγάπης κ.λπ.
Βλέπουμε δηλαδή την Υγεία (όπως και την Ελευθερία) σαν μια κατάσταση δυναμικής (δηλ. όχι στατικής) ισορροπίας στον οργανισμό, τον άνθρωπο, το κοινωνικό μέλος, που κερδίζεται καθημερινά και εμποδίζει τις επιμέρους τάσεις είτε να ατονήσουν είτε να υπερκεράσουν τις άλλες: ώστε να μην έχουμε εκτροπή προς νόσο, είτε σαν αδυναμία ενός συστήματος είτε σαν κακοήθη ανάπτυξή του (π.χ. καρκίνος) εις βάρος των άλλων, και εν τέλει του όλου οργανισμού.
ΕΣΤΩ ΤΩΡΑ στους αντίποδες της Ελευθερίας: η έννοια της Δουλείας με τις διάφορες εκδοχές της (π.χ. εθελοδουλεία). Δηλαδή: Υποταγή μετά από ήττα ή όχι σε εξωτερική δύναμη που θεωρούμε ανώτερη. Εμπλοκή σε «Σύστημα» που δρα ως τέτοια δύναμη παγιδεύοντας σε φαύλο κύκλο, ή υποταγή σε εσωτερικές δυνάμεις, στον φόβο π.χ. της Ελευθερίας και της υπευθυνότητας, ή σε άλλα πάθη, ορμές και ένστικτα, που ξεφεύγουν από το «μέτρον» ανατρέποντας την ισορροπία.
Έστω σαν μια εκδοχή ή παραλλαγή της Δουλείας η «Εξάρτηση» από κάτι (addiction), η «προσκόλληση» σε κάτι. Μια προσκόλληση που την πραγματική δράση της έκπτυξης του οργανισμού και της συμμετοχής, την υποκαθιστά με μια «ψευδο-δράση» (όπως λ.χ. όποιος εμφανίζει φαινομενικά πολλές δραστηριότητες που αποσκοπούν μόνο σε μια «γραμμή» ηρωίνης). Η «ψευδο-δράση» βιώνεται καθημερινά, συνειδητά ή ασυνείδητα σαν ήττα, βάλτωμα, πυροδοτώντας ενοχές, νέα ψευδοδράση κ.ο.κ., συντηρώντας τον φαύλο κύκλο της εξάρτησης. Θα έβλεπα κατ’ αναλογία και τη Νόσο σαν μια επιμέρους ήττα και υποταγή σε (προσωρινά ή όχι) ανώτερη δύναμη – στις ίδιες κατηγορίες που προαναφέραμε (εξωτερική, εσωτερική, «σύστημα»).
Δεν ισχυρίζομαι ασφαλώς πως οι δύο έννοιες (Νόσος και Εξάρτηση) ταυτίζονται. Ωστόσο, υπάρχει μια αλληλοεπικάλυψη, μια αναλογία. Η μία περιέχει στοιχεία και όψεις της άλλης: διότι και η Νόσος αντίστοιχα, τροποποιεί τη σχέση με το περιβάλλον, μπαίνοντας δραματικά στο επίκεντρο και ευνοώντας νοσηρές συμπεριφορές, ενοχικές σχέσεις και μιαν «υποκατάστατη δράση» για την ανάκτηση της Υγείας. Αμφότερες, συνιστούν ανατροπή μιας δυναμικής ισορροπίας, που οδηγεί σε μία νέα, υποβαθμισμένη τάξη, νέα οργάνωση σε κατώτερο επίπεδο. Υπό το πρίσμα της Χαοτικής Δυναμικής, οι ν διαστάσεις μειώνονται, οι ν-1 βαθμοί ελευθερίας λιγοστεύουν, οι ελεύθερες επιλογές και η συμπεριφορά «φτωχαίνουν». Ας δούμε σαν παράδειγμα κοινού τόπου των εννοιών την παχυσαρκία: με την προσκόλληση στο φαγητό, αλλά και τη μιζέρια της διαρκούς δίαιτας (διπλή «ψευδοδράση») κ.λπ.
ΑΝ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ είναι κοινωνικό ον, μέλος ενός συστήματος το οποίο εμπλέκεται στη νοσηρή ανατροπή και το οποίο σύστημα υφίσταται τις συνέπειες της νέας φτωχότερης οργάνωσης που θα προκύψει, τότε η ανάκτηση της ελευθερίας ή της υγείας είναι πιθανή επιλογή (δικαίωμα και υποχρέωση) και του ίδιου του συστήματος. (Όταν λέμε επιλογή το εννοούμε: μικρός βαθμός νόσου, σαν δυνατότητα, μπορεί να εμπλουτίζει το όλο σύστημα και τις αντοχές του).
Απ’ την άλλη μεριά, το επιμέρους άτομο θα πρέπει σαν πρωταρχική θεραπευτική πράξη, να κάνει τις ελεύθερες επιλογές του, σε σχέση και με το σύστημα, αφενός εξασκώντας το δικαίωμα να βοηθηθεί και αφετέρου καταβάλλοντας την απαιτούμενη ενέργεια – το τίμημα της συμμετοχής, της ελευθερίας, της υγείας.
Μια τέτοια θεώρηση της Υγείας αντιβαίνει σε όψεις της σημερινής οργάνωσης του συστήματος Υγείας, με την απομάκρυνσή του από το όλον «άνθρωπος-μέλος της κοινότητας», με τον γιγαντισμό του (εκτροπή της ισορροπίας), τον καταναλωτισμό (αναπαραγωγή της εξάρτησης) και εν τέλει τον περιορισμό των βαθμών ελευθερίας του.
Μια αναδιοργάνωση με οριζόντιες δομές, παρέμβαση της κοινότητας, ενεργοποίηση των πολιτών κ.λπ. θα ήταν ίσως μια κατεύθυνση πιο συμβατή προς μια σύγχρονη, δυναμική και ενεργή θεώρηση της Υγείας.
* Ο Βασίλης Ρώτας είναι ιατρός παθολόγος, εγγονός του ομώνυμου λογοτέχνη.
