Γράφει ο Ηλίας Λογοθέτης.
Η εμμονή του Σάμπατο θριαμβεύει και μορφοποιείται σε μια μυστηριώδη οργάνωση: τη Σέκτα των Τυφλών. Η σέκτα βυσσοδομεί κυριολεκτικά, απεργάζεται σκοτεινές ραδιουργίες και διευθύνει μυστικά τον κόσμο από τα ερέβη μιας αναπηρίας που κατέστη εργαλείο κυριαρχίας. Παράλληλα με την επινόηση της Σέκτας των Τυφλών ο Σάμπατο έχει σμιλέψει μιαν ιδιότυπη persona για τον εαυτό του: τον αλλόδοξο και παράφρονα ήρωα Φερνάντο Βιδάλ Όλμος. Ηγετική φυσιογνωμία του υποκόσμου (ληστής και παραχαράκτης) που διατηρεί κάποιες ομιχλώδεις, έντονα σαρκαστικές, σχέσεις με τον πολιτικό ρομαντισμό και το αναρχοσυνδικαλιστικό κίνημα, ο Φερνάρντο είναι αυτοδίδακτος με κοφτερή σκέψη και προικισμένος με ισχυρή μαγνητική ακτινοβολία οφειλόμενη, κατά μέγα μέρος, στην παρανοϊκή του ιδιοσυγκρασία. Από τη εποχή που ήταν μέλος μιας εφηβικής συμμορίας σαλταδόρων έχει συγκροτήσει τα κύρια, κάπως αντιφατικά, άρθρα του προσωπικού του πιστεύω: Ο Θεός υπάρχει, όμως συχνά κοιμάται. Οι εφιάλτες του συνιστούν την ύπαρξή μας -όπως επίσης και οι κρίσεις τρέλας που συχνά τον καταλαμβάνουν, επειδή πριν από την Ιστορία ηττήθηκε από τον Πρίγκηπα του Σκότους. Έκτοτε περιφέρεται διπλά ανυπόληπτος, δεδομένου ότι αν και ηττημένος εξακολουθεί να θεωρείται υπεύθυνος γι αυτό το σύμπαν των καταστροφών, ενώ στην πραγματικότητα τα γήινα πράγματα κυβερνά ο Πρίγκηπας του Σκότους και αυτή η διακυβέρνηση πραγματοποιείται μέσω της Ιερής Σέκτας των Τυφλών.
«Κάνανε τη ζωή μου κόλαση»
Οι παρανοϊκές ιδέες είναι εκρηκτικές αλλά μυθιστορηματικά γόνιμες και το πράγμα θα έληγε εκεί αν ο Σάμπατο, που τριγυρίζει αργότερα αυτοπροσώπως στις σελίδες ενός άλλου μυθιστορήματος, του Αββαδώνος, δεν συναγωνιζόταν τον ήρωά του σε αλλόκοτα φερσίματα. Από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου όπου και επισυνάπτονται ορισμένες εξομολογήσεις προς τον Μπρούνο, φαίνεται ότι ο Σάμπατο όχι μόνο δεν μπορεί να αποκολληθεί από τον πυθμένα της τυφλότητας αλλά έχει μεταβάλλει την εγκαταβίωσή του εκεί σε εστιακό κέντρο αναφοράς: «Εξέδωσα το (Περί ηρώων και τάφων) μυθιστόρημα παρά τη θέλησή μου. Τα γεγονότα (όχι τα εκδοτικά μα άλλα περισσότερο αμφιλεγόμενα) δικαίωσαν, εκ των υστέρων, την ενστικτώδη μου επιφυλακτικότητα. Για αρκετά χρόνια αναγκάστηκα να υποστώ τη βασκανία. Χρόνια βασανιστηρίων. Τι είδους δυνάμεις επενέργησαν πάνω μου δεν μπορώ να το εξηγήσω με ακρίβεια, αναμφίβολα, όμως, προέρχονταν από εκείνο το βασίλειο που κυβερνούν οι Τυφλοί που αυτά τα δέκα τελευταία χρόνια κάνανε τη ζωή μου κόλαση». Αυτό το βιβλίο, που με τη διαβόητη Έκθεση εισχωρούσε στα βάθη του απαγορευμένου Κόσμου των Τυφλών, ο Σάμπατο ισχυρίζεται ότι το παράδωσε απρόθυμα, του το απόσπασαν σχεδόν και μάλιστα την 24η Ιουνίου, την κακοσήμαδη ημερομηνία των γενεθλίων του, τη μέρα που έχουν σύναξη οι μάγισσες!
Μετά τη δημοσίευσή του ο συγγραφέας υπέστη όσα, κατά δήλωσή του, ανέμενε. Ψευδεπίγραφο, του καταμαρτυρούν οι αντίπαλοί του, μάλλον Περί τυφλών και παραφρόνων θα έπρεπε να ονομάζεται αυτό το συκοφαντικό ανοσιούργημα. Η δράση των υπολοίπων ηρώων, ελέγχεται ως προσχηματική, οι πανέμορφες και σπαρακτικές φιγούρες του Μαρτίν και της Αλεξάνδρας χλομιάζουν, απωθούνται εσπευσμένα στο περιθώριο, καρφιτσώνονται σαν σβησμένα αστεράκια στο αχανές μαύρο βελούδο της τυφλότητας. Στην όντως σκοτεινή φαντασία όσων ερεθίζονται από τη μυστηριώδη σχέση της τυφλότητας με το κακό (και είναι πολλοί) κυριαρχεί το γερακίσιο βλέμμα του Φερνάντο Βιδάλ Όλμος. Και η ερεβώδης μορφή του την οποία επείγονται να ταυτίσουν με την εικόνα του Σάμπατο. Μ’ έναν αληθινά βαθύ, συναρπαστικό και φωτεινό ήρωα όπως ο Μπρούνο Μπασάν κανείς δεν σκοτίζεται να συνδέσει τον Σάμπατο. Η συγγένεια μαζί του, εκλεκτική και δεδομένη, είναι απρόσφορη για καταχθόνιους συσχετισμούς. Κάρφος εν οφθαλμώ παραμένει ο Φερνάντο και οι απαίσιες κατηγορίες του εναντίον των τυφλών τις οποίες, αποφαίνονται συντριπτικά οι κατήγοροι, συνυπογράφει ο συγγραφέας.
Παράφρονες και… αλήθειες
Σ’ ολόκληρο το έργο του ο Σάμπατο υπαινίσσεται τις άδηλες διεργασίες που όχι απλώς υποκρύπτονται στα λαμπρότερα εγχειρήματα αλλά προϋποτίθενται για την ακρασφαλή τους τέλεση. Η στάση του απέναντι στο γαϊτανάκι των επικρίσεων είναι διφορούμενη. Γνωρίζει ότι χρωστά τη σκοτεινή φήμη που απολαμβάνει στον Φερνάντο, αλλά χαρακτηρίζει ανυπόστατη την κατηγορία της ταύτισης με τον ήρωά του και την αρνείται διπλωματικά: «Πρόκειται για τις εμμονές ενός παράφρονα που, επιτέλους, δεν είναι τίποτε παραπάνω από ένας απλός μυθιστορηματικός ήρωας», απαντά σ’ όσους ζώνονται από τις υποψίες, ενώ παράλληλα φροντίζει να υπονομεύει τις ίδιες του τις δηλώσεις υπογραμμίζοντας ότι «από το στόμα των παραφρόνων εκτοξεύονται όλες οι τρομερές αλήθειες που αρνείται πεισματικά ν’ ακούσει η ανθρωπότητα».
Οι συζητήσεις ανάβουν. Ο Σάμπατο ρίχνει νερό όταν τον φτάνουν οι φλόγες και τις υποδαυλίζει έντεχνα μόλις πάνε να σβήσουν· με υπολογισμένη ασάφεια και εμπρηστικά υπονοούμενα. Κι ενώ για χρόνια παίζει αυτό το παιχνίδι της γάτας και του ποντικού με τους επικριτές του ή αυτούς που με μια νοσηρή περιέργεια σκαλίζουν το θέμα, έρχεται το δεύτερο μεγάλο του μυθιστόρημα, ο Αββαδών ο Εξολοθρευτής.
Ένα έργο συμπιληματικό, με πλοκή υποτυπώδη και δράση αποσπασματική, για την ακρίβεια εξαρθρωμένη, κάτι μεταξύ αυτοβιογραφικού στοχασμού και παραισθητικής εξομολογήσεως. Στο έργο παρέχονται ορισμένες εξηγήσεις σε αδιευκρίνιστα σημεία του Περί ηρώων και τάφων.
Εξηγήσεις και αθέατες πλευρές της ύπαρξης
Προϊόντα ακραίας ιδεοληψίας οι εξηγήσεις αυτές προσφέρονται πάντως για μια, ορισμένως τυφλή, ψηλάφηση των αθέατων πτυχώσεων της ύπαρξης. Ως αποσπάσματα υπνοβατικής τάξεως έχουν σφρίγος και διεισδυτικότητα που ενισχύεται από το μύχιο και ειλικρινή τόνο του συγγραφέα. Ως εξηγήσεις είναι συνάμα διαφωτιστικές και συσκοτιστικές. Πράγμα αναπόφευκτο κατά τον Σάμπατο, δεδομένου ότι αφορούν τον ονειρικό κόσμο και «τα όνειρα, αν αποπειραθεί κανείς να ερμηνεύσει εκπτωχεύονται σε λίγες σφαλερές κι ασυνάρτητες λέξεις…
Πρόκειται για εφιαλτικές ενοράσεις αυτού του φρικτού σύμπαντος και εκφράζονται διά μέσου σημάτων αναπόφευκτα διφορούμενων…». Ωστόσο, η συνδυαστική ανάγνωση του Περί ηρώων και τάφων και του Αββαδώνος επιβεβαιώνει το ότι ενώ ο Μπρούνο αποτελεί το πολιτικό και ιδεολογικό alter ego του συγγραφέα, ο Φερνάντο, που δεν υστερεί σε διανοητική οξύτητα, αποτελεί προσωπείο της παρανοϊκής του πλευράς.
Καθίσταται φανερό, επίσης, ότι αν ο Σάμπατο διοριζόταν επιδιαιτητής της διαφοράς Νάφτα και Σετεμπρίνι στο Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν θα συμφωνούσε αβίαστα με τον πρώτο ότι η διαφωτιστική επιχείρηση απομάγευσης του κόσμου απέτυχε παταγωδώς.
Βλέπει ότι το εξορθολογιστικό πρόταγμα όχι μόνο δεν κατάφερε να ρίξει ένα φως στ’ αχειροποίητα σκοτάδια του ανθρώπινου προορισμού και να γεφυρώσει τα κενά μεταξύ της ύπαρξης και του νοήματός της, αλλά παρουσιάζει τυφλά σημεία και βαθιές ρηγματώσεις.
Δεν είναι παράξενο, επομένως, το ότι στέκει αλληλέγγυος στις σαρκαστικές παρατηρήσεις του Φερνάντο, ως προς τις αυταπάτες της προόδου και χλευάζει, μαζί του αλλά με μια πικρία που δεν έχει ο ήρωάς του, την αφελή πίστη των προοδευτικών για την αναμόρφωση της κοινωνίας με την παιδεία και τα ανθρωπιστικά ιδεώδη. Απορρίπτει τον κανονιστικό ρόλο οποιασδήποτε παιδαγωγικής ιδεολογίας και περιγελά την αξίωση των ηθικών αρχών να λειτουργήσουν ως ρυθμιστικό πλαίσιο της ανθρώπινης ευτυχίας. Εντούτοις, στο Περί ηρώων και τάφων το έρμα του ανθρώπου αποστάζεται από το βαθύ του πόνο και η αντίσταση απέναντι στις χαώδεις και ασυνάρτητες ανιστορικές δυνάμεις, έστω και απονενοημένη, αποτελεί τη μοναδική έξοδο κινδύνου.
