Η Εμμανουέλα Κατρινάκη, εδώ και εικοσιπέντε χρόνια μελετά τα λαϊκά παραμύθια και τους θρύλους, συνδυάζοντας τη μεγάλη αγάπη για το αντικείμενο με την επιστημονική γνώση. Θα αρκούσε κανείς να αναφέρει και μόνο τη συμμετοχή της στη συντακτική ομάδα του πεντάτομου καταλόγου των ελληνικών μαγικών παραμυθιών, ο οποίος εκδόθηκε από το Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ένα πραγματικά μνημειώδες έργο που μπορεί κανείς να διαβάσει ελεύθερα στο διαδίκτυο. Διδάσκοντας σε σεμινάρια δημιουργία παραμυθιών, το προτείνω πάντοτε ως βασικό στη σχετική βιβλιογραφία.
Θα πρέπει εδώ να σημειώσω ότι η συγγραφέας έχει εκπονήσει τη διδακτορική της διατριβή πάνω στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι, ενώ έχει εργαστεί ως φιλόλογος, επιμελήτρια κειμένων, μεταφράστρια, διδάσκουσα στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, επιστημονική Υπεύθυνη του Εργαστηρίου Μελέτης της Παιδικής Ηλικίας, εισηγήτρια σεμιναρίων για το λαϊκό παραμύθι. Συνεργάζεται με το Μουσείο Παραμυθιών της Λευκωσίας και διδάσκει στο πρόγραμμα δια βίου μάθησης του Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδας.
Το καινούργιο της βιβλίο, Το στοίχημα της Σταχτοπούτας – Μια μελέτη για τον κανιβαλισμό στα λαϊκά παραμύθια, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εύμαρος.
Η συζήτηση μαζί της είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον
Τι περιλαμβάνει το βιβλίο σου;
Το βιβλίο ερευνά το νόημα των κανιβαλικών επεισοδίων σε επτά παραμύθια της ελληνικής προφορικής παράδοσης: στη Σταχτοπούτα, τη Στρίγκλα, τον Αυγερινό και την Πούλια, τον Κοντορεβιθούλη (ή Δεκατρή, όπως είναι το πιο συνηθισμένο όνομά του στην Ελλάδα), τον Μισοκωλάκη, τον Κανίβαλο δάσκαλο και τον Ανθρωποφάγο σύζυγο. Στα παραμύθια αυτά υπάρχουν κανιβαλικές σκηνές και δοκιμασίες που παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην πλοκή, καθώς και στη διαδρομή των ηρώων και των ηρωίδων, διαδρομή που αποτελεί ένα δύσκολο ταξίδι προς το ευτυχισμένο τέλος του «έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα».
Πόσο διαδεδομένα ήταν τέτοιου είδους παραμύθια;
Τα περισσότερα από αυτά ήταν πάρα πολύ διαδεδομένα, οι καταγεγραμμένες παραλλαγές της Σταχτοπούτας μέχρι τη δεκαετία του 1970, για παράδειγμα, είναι πάνω από 250. Εξίσου γνωστή ήταν και η Στρίγκλα, κι ο Αυγερινός, κι ο Κοντορεβιθούλης… Ίσως το λιγότερο γνωστό να ήταν ο Κανίβαλος δάσκαλος (έχουμε 18 παραλλαγές στον Κατάλογο των ελληνικών παραμυθιών). Βέβαια οι υποθέσεις τους διαφέρουν πολύ από τα αντίστοιχα παραμύθια του Περώ, των Γκριμ ή και του Ντίσνεϋ, που έχουν δημιουργήσει μια πολύ στερεότυπη εικόνα. Η προφορική παράδοση είναι πολύ πλουσιότερη σε εικόνες και μοτίβα, πολύ αινιγματική και γι’ αυτόν τον λόγο και συναρπαστική.
Πώς εξηγεί την παρουσία και λειτουργία τους η σύγχρονη επιστήμη;
Η προσέγγιση του βιβλίου είναι ανθρωπολογική και ψυχαναλυτική. Βλέπει το παραμύθι ως μια μυητική διαδρομή του ήρωα ή της ηρωίδας του –γενικά τα παραμύθια αφηγούνται το ταξίδι ενός προσώπου, ενός μοναχικού ταξιδιώτη. H διαδρομή αυτή ξεκινά συνήθως από το πατρικό σπίτι, από το οποίο ο ήρωας ή η ηρωίδα του παραμυθιού πρέπει να φύγει, για να γνωρίσει τον κόσμο, για να συναντήσει μαγικούς βοηθούς, για να ανταπεξέλθει σε αδύνατες δοκιμασίες, για να γίνει ο ήρωας κι η ηρωίδα του παραμυθιού. Το ταξίδι καταλήγει σχεδόν πάντοτε στη συνάντηση με το άλλο φύλο, είναι μια διαδρομή από τις σχέσεις εξ αίματος στις σχέσεις εξ αγχιστείας.
Τα παραμύθια που μελετάω στο βιβλίο έχουν στον πυρήνα τους την κανιβαλική σχέση ανάμεσα στους γονείς και στα παιδιά, κατά πρώτο λόγο, και ανάμεσα στα δύο φύλα, κατά δεύτερο. Για να την κατανοήσουμε πρέπει να ανατρέξουμε στο πλήθος των παραλλαγών αυτών των παραμυθιών και να προσέξουμε το παιχνίδι των εικόνων τους. Τότε μας αποκαλύπτονται στοιχεία που δεν φαίνονται ίσως αρχικά, αλλά που τα συνδέουν μεταξύ τους. Κοινά μοτίβα όπως η μητέρα τροφός, το γάλα, το αίμα, η βρεφική ηλικία, η πείνα κι άλλα, υπάρχουν σε όλα αυτά τα παραμύθια, σαν ένα νήμα που τα ενώνει. Η ψυχαναλυτική οπτική μάς βοηθά τότε να καταλάβουμε τι σημαίνει για τον κάθε ήρωα και ηρωίδα η απειλή να φαγωθεί, ή η τάση του να φάει, η σαδιστική εκδικητικότητά του απέναντι στους δράκους κ.λπ.
Πώς θα μπορούσε να αξιοποιηθεί το παραμύθι στην εκπαιδευτική διαδικασία;
Νομίζω πως το παραμύθι έχει θέση σε κάθε βαθμίδα της εκπαίδευσης, από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο. Δεν είναι φυσικά τα ίδια παραμύθια κατάλληλα για κάθε ηλικία. Είναι όμως κρίμα να υπάρχουν στην ύλη λίγα μόνο κείμενα και μόνο για τις μικρές τάξεις. Πρόκειται για ιστορίες της κοινής πολιτισμικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας, είναι η προφορική λογοτεχνία των λαών, που μας ενώνει όλους. Τα ίδια παραμύθια τα βρίσκουμε από την Κίνα ως τη Γαλλία, από το Ιράκ ως την Ελλάδα, από τη Συρία ως την Ισπανία και την Αμερική, με κάποιες διαφορές φυσικά, αλλά στον πυρήνα τους είναι τα ίδια. Αυτή η γνώση είναι πολύτιμη και θα έπρεπε να δίνεται στην εκπαίδευση. Από την εμπειρία μου, επίσης, μπορώ να πω ότι οι μαθητές στο λύκειο ενδιαφέρονται για τα παραμύθια. Ίσως αυτό να οφείλεται στη διάδοση της νεότερης φανταστικής λογοτεχνίας, πάντως ο μυθικός, συμβολικός λόγος φαίνεται πως τους τραβάει ξανά.
Βρίσκεις κάποια επικαιρότητα στο βιβλίο σου; Η κοινωνία μοιάζει συχνά να γίνεται «ανθρωποφαγική».
Τα παραμύθια είναι πάντοτε επίκαιρα, γι’ αυτό κι έχουν επιβιώσει και ταξιδεύουν μέσα στους αιώνες, χωρίς να γνωρίζουν σύνορα. Μπορεί να άρχισαν να καταγράφονται από τον 19ο αιώνα, αλλά ξέρουμε πια πως πρόκειται για πανάρχαιες αφηγήσεις. Βλέπω πως τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον γι’ αυτά όλο και μεγαλώνει, νέοι αφηγητές τα ανακαλύπτουν και εκδίδονται πολλές συλλογές με παραδοσιακό υλικό. Ο κανιβαλισμός, επίσης, ενδιαφέρει πολύ κι έχει εμπνεύσει μάλιστα ορισμένες θεατρικές παραστάσεις, και δικαίως, καθώς είναι από τα πιο προκλητικά κι αινιγματικά θέματα των παραμυθιών.
Η δική μου οπτική πάντως δεν συνδέει τα κανιβαλικά παραμύθια με μια κοινωνία που μοιάζει να γίνεται «ανθρωποφαγική», με τη μεταφορική έννοια που δίνουμε σ’ αυτήν τη φράση, η οποία φαίνεται δυστυχώς αληθινή και αυτό είναι πολύ τρομακτικό. Στα παραμύθια, ευτυχώς, δεν «τρώει» ο ένας τον άλλο κι όλοι όλους αδιακρίτως. Πρόκειται για φαντασιώσεις και για δοκιμασίες που υπηρετούν την πορεία των ηρώων προς την ωριμότητα, προς το ευτυχισμένο τέλος.
