του Γεώργιου Ι. Σκλαβούνου*
Σε μια εποχή αλλαγής παγκόσμιων ισορροπιών, κρίσης στις σχέσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη Ρωσία, απειλητικής εμφάνισης του νεο-οθωμανισμού, σε μια εποχή στην οποία οι διαχρονικοί προστάτες της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εμφανίζονται ως πρόθυμοι διαμεσολαβητές μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, το κείμενο του Καποδίστρια που παρουσιάζεται σε αυτό το φύλλο του Δρόμου της Αριστεράς αποκτά ιδιαίτερη σημασία.
Είναι ένα κείμενο αποκαλυπτικό για τη στάση των Δυνάμεων απέναντι στον Ελληνισμό κατά την διάρκεια της επανάστασης του 1821, αλλά και για τη στάση του Καποδίστρια απέναντι σε όλες τις δυνάμεις της εποχής. Κείμενο χρησιμότατο για τη διασύνδεση του χθες με το σήμερα και την κατανόηση των σχέσεων μας με την Ευρώπη… Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε σε φυλλάδιο στο Παρίσι τον Μάιο του 1826, χρονιά κρίσιμη για την επιβίωση της επανάστασης του 1821. Για την κατανόησή του, είναι χρήσιμη μια σύντομη αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο στο οποίο γράφεται και την κυρίαρχη στόχευσή του:
- Στις 10 Απριλίου του 1826 πέφτει προδομένο το Μεσολόγγι στον Ιμπραήμ, και αμέσως μετά καταρρέει και παραιτείται η κυβέρνηση Κουντουριώτη-Μαυροκορδάτου. Ουσιαστικά η επαναστατημένη χώρα παραμένει ακυβέρνητη. Η επανάσταση του 1821 έχει τσακιστεί από τον εμφύλιο. Ο Ιμπραήμ και ο τουρκοπροσκυνημένος Νενέκος απειλούν ό,τι έχει απομείνει από τον Μοριά.
- Ακόμα και κατά τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, κατεξοχήν αγγλόφιλο ιστορικό μας, για την πτώση του Μεσολογγίου ευθύνεται η κυβέρνηση Κουντουριώτη-Μαυροκορδάτου. Είναι καταγεγραμμένη η δήλωση του Ιμπραήμ ότι, αν το Μεσολόγγι είχε τρόφιμα για 10 ακόμα μέρες, η πολιορκία του θα είχε καταρρεύσει. Κατά τον Άγγλο ιστορικό Μέντελσον, αυτή η κυβέρνηση ευθύνεται και για την εγκατάλειψη της Κρήτης, της Κάσου και των Ψαρών στην τραγική τους μοίρα. Ευθύνεται επίσης για την κατασπατάληση και του δευτέρου αγγλικού δανείου…
- Επιπλέον, η κυβέρνηση Κουντουριώτη-Μαυροκορδάτου ευθύνεται για τη δολοφονία του Πάνου Κολοκοτρώνη (1824), για τη φυλάκιση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη (1825) και για τη δολοφονία του Οδυσσέα Ανδρούτσου (1825). Ευθύνεται, ακόμη, για την «πράξη της υποτελείας» στην Αγγλία, δηλαδή για το αίτημα της αποκλειστικής προστασίας από την Αγγλία, στις 24 Ιουλίου του 1825, βάσει της οποίας αναθέτει προσωπικά στον Άγγλο πρέσβη Στράτφορντ Κάνινγκ τη διαπραγμάτευση συνθηκολόγησης μεταξύ των επαναστατημένων Ελλήνων και της Υψηλής Πύλης…
- Είναι η ίδια κυβέρνηση που καθαίρεσε τον Δημήτριο Υψηλάντη και του στέρησε και τα πολιτικά του δικαιώματα, όταν αυτός εγγράφως διαμαρτυρήθηκε προς την Εθνική Συνέλευση για την εγκατάλειψη του στόχου της Εθνικής Ανεξαρτησίας και για την απόφασή της να αναθέσει τη διαπραγμάτευση όρων υποτέλειας προσωπικά στον Άγγλο πρέσβη. Για τους ίδιους λόγους θα φυλακιστεί και ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης, ο Κερκυραίος Ιωάννης Βαπτιστής Θεοτόκης.
Μπροστά σε αυτήν την κατάσταση εσωτερικής κατάρρευσης και ανυποληψίας της επαναστατημένης Ελλάδας, μπροστά στον κίνδυνο της διεθνούς απομόνωσης που δημιουργεί η άνευ όρων πρόσδεση της Ελλάδας στο βρετανικό άρμα, ο Καποδίστριας με το κείμενό του προσπαθεί να αναδείξει τη γεωπολιτική και γεωπολιτισμική σημασία, για την Ευρώπη στο σύνολό της, της ύπαρξης μιας ανεξάρτητης και ουδέτερης Ελλάδας.
Μπροστά στην κατάσταση εσωτερικής κατάρρευσης και ανυποληψίας της επαναστατημένης Ελλάδας, ο Καποδίστριας με το κείμενό του προσπαθεί να αναδείξει τη γεωπολιτική και γεωπολιτισμική σημασία, για την Ευρώπη στο σύνολό της, της ύπαρξης μιας ανεξάρτητης και ουδέτερης Ελλάδας
Σε τι κλίμα βρέθηκε ο Καποδίστριας στο Παρίσι
Το ταξίδι του Καποδίστρια στο Παρίσι το 1825 δεν είναι ταξίδι για λόγους υγείας. Από τα 1824 η γαλλική κυβέρνηση επισήμως έχει συμφωνήσει την αναδιοργάνωση του αιγυπτιακού στρατού. Ειδική ομάδα αποτελούμενη από 14 αξιωματικούς, διακεκριμένους βετεράνους των ναπολεόντειων πολέμων, αναλαμβάνει την οργάνωση και εκπαίδευση του αιγυπτιακού στρατού. Αρχηγός της γαλλικής αποστολής είναι ο στρατηγός Pierre Francois Xavier Boyer, ενώ υπαρχηγός του Ιμπραήμ έχει αναλάβει ο στρατηγός Joseph Anthelme Seve, ο όποιος βαπτίστηκε μουσουλμάνος και πήρε το όνομα «Σολιμάν Πασάς ο Γάλλος». Τα γαλλικά ναυπηγεία δουλεύουν πυρετωδώς για να εξοπλίσουν τον στόλο του Ιμπραήμ.
Ο Καποδίστριας είναι γνωστός στη μετα-ναπολεόντεια πολιτική ελίτ για τον ρόλο του στη διατήρηση της ακεραιότητας της Γαλλίας και στον μετριασμό των συμμαχικών οικονομικών αποζημιώσεων στο τέλος των ναπολεόντειων πολέμων.
Παρά το φιλελληνικό κλίμα στη γαλλική κοινή γνώμη, η γαλλική κυβέρνηση στήριζε την αιγυπτιακή εκστρατεία ενάντια στην επαναστατημένη Ελλάδα. Ο Καποδίστριας βρίσκεται λοιπόν στη Γαλλία για να τονώσει το φιλελληνικό κίνημα και, ει δυνατόν, να μεταστρέψει τη φιλο-οθωμανική πολιτική της γαλλικής κυβέρνησης. Προφανώς δεν αποτελεί ατύχημα ότι στο Παρίσι θα συμπέσουν ο Καποδίστριας και ο ποιητής των επαναστατικών «Ωδών» Ανδρέας Κάλβος, από τις 8 Μαΐου μέχρι τις 14 Ιουνίου. Επίσης μπορούμε με βεβαιότητα να συμπεράνουμε ότι δεν αποτελεί ατύχημα η έκδοση των «Λυρικών» του Κάλβου στις αρχές Μαΐου του 1826. Έκδοση που ουσιαστικά συμπίπτει με το κείμενο του Καποδίστρια για το μέλλον της Ελλάδας… Η ανοιχτή επιστολή του Κάλβου στον Γάλλο στρατηγό Λαφαγιέτ, που τοποθετείται ως εισαγωγή στην έκδοση, όσο και η 6η Ωδή, «Ευχαί», συντονίζονται ουσιαστικά με το περιεχόμενο του κειμένου του Καποδίστρια.**
Η «ευρωπαϊκή τάξη» απειλείται…
Από το 1815 την ευρωπαϊκή πολιτική καθόριζε η λεγόμενη Συμμαχία των Τεσσάρων, απαρτιζόμενη από τη Μεγάλη Βρετανία, την Πρωσία, την Αυστρία, τη Ρωσία. Η τετραπλή συμμαχία έγινε πενταπλή με την είσοδο της Γαλλίας στα 1816. Σκοπός της ήταν η διατήρηση μιας ισορροπίας δυνάμεων στην Ευρώπη που θα διασφάλιζε την ειρήνη, την αποτροπή επαναστάσεων, και τη στήριξη των μελών της στην αντιμετώπιση εσωτερικών και εξωτερικών κινδύνων. Η Ελληνική Επανάσταση απειλούσε αυτήν την ευρωπαϊκή τάξη, και οι περισσότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις στήριζαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, παρά τη θερμή υποστήριξη της επανάστασης από τους λαούς της Ευρώπης.
Την κατεστημένη τάξη από πλευράς μεγάλων δυνάμεων ήρθε να διαταράξει, το 1824, η ρωσική πρόταση για τη λύση του Ελληνικού Ζητήματος με την κατάτμηση της Ελλάδας σε 3 ημιαυτόνομες επαρχίες, τύπου Μολδοβλαχίας και φόρου υποτελείς στον Σουλτάνο. Τη λύση απέρριψαν η Αυστρία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά δεν την απεδέχθησαν ούτε οι Έλληνες. Όταν λοιπόν ο Καποδίστριας στο κείμενο του γράφει για τους Έλληνες: «Σήμερον μάλιστα έχουν δικαίωμα να καταστούν ολομελές έθνος και αδιαίρετον, όσον μέτριοι και αν είναι οι πόροι του», απαντά σε αυτήν και κάθε είδους τέτοια πρόταση. Απαντά επίσης στο Πρωτόκολλο της Αγίας Πετρούπολης, που υπεγράφη μεταξύ Αγγλίας και Ρωσίας στις 23 Μαρτίου του 1826 και προέβλεπε υποτελή στον Σουλτάνο αυτονομία της Ελλάδας, με αγγλική διαμεσολάβηση. Προέβλεπε δηλαδή αυτό που αποφάσισε η συμβιβασμένη υπό τους Κουντουριώτη και Μαυροκορδάτο Εθνική Συνέλευση. Βέβαια το Πρωτόκολλο αποτελεί την πρώτη διεθνή πράξη αναγνώρισης του μαχόμενου Ελληνισμού, και ο Καποδίστριας προσπαθεί αφενός να κατοχυρώσει ό,τι μπορεί να κατοχυρωθεί, αφετέρου να δημιουργήσει διεθνή ερείσματα για την ψυχορραγούσα επανάσταση, αλλά και να διεκδικήσει στο ακέραιο τα απαράγραπτα δικαιώματα του μαχόμενου Ελληνισμού.
Το κείμενο του Καποδίστρια δημοσιεύθηκε στα γαλλικά με υπογραφή «Κ», και αναδημοσιεύθηκε –μεταφρασμένο στα ελληνικά– από την «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος» στο Ναύπλιο στα 1826.
* Ο Γεώργιος Ι. Σκλαβούνος είναι ιστορικός ερευνητής, κοινωνιολόγος και συγγραφέας. Έχει μελετήσει ιδιαίτερα τη ζωή και το έργο του Ιωάννη Καποδίστρια και το ζήτημα της ελληνικής πολιτιστικής ταυτότητας. Βλ. μεταξύ άλλων και συνέντευξή του στο φύλλο 479 του Δρόμου.
** Για τη συνεργασία Κάλβου-Καποδίστρια στην Ελβετία, πριν συμπέσουν στο Παρίσι, βλ. «Η ρήξη Κάλβου-Φώσκολου και ο Καποδίστριας» (www.academy.edu.gr).
Περί του μέλλοντος της Ελλάδος
του Ιωάννη Καποδίστρια*
…Δεν συμφέρει εις καμίαν των ισχυροτέρων Δυνάμεων να παραδοθούν επί πλέον οι Έλληνες εις τους Μουσουλμάνους ή να γίνουν υπήκοοι άλλου τινός ή υποτελείς, και μόνη η πλήρης αυτονομία των δύναται να διατηρήση εφεξής την ισορροπίαν της Ευρώπης και να προλάβη πάσαν σύγκρουσιν των Χριστιανικών Δυνάμεων.
Αι Δυνάμεις είναι ουδέτεροι ως προς τους Τούρκους και τους Έλληνας […] Τούτο είναι ουδετερότης του ακριβούς δικαίου, αλλά το απόλυτο δίκαιον είναι απόλυτος αδικία (summum jus summa injuria). Εις δε τον προκείμενον των Ελλήνων αγώνα αποβαίνει απραγματοποίητον, επειδή είναι εναντίον εις την συνείδησιν πάντων, προδιακινδυνεύει δε τα παρόντα και θυσιάζει τα μέλλοντα συμφέροντα.
Η ουδετερότης, ήτις συγχωρεί τα πάντα, όταν το έτερον των διαμαχομένων μερών είναι αδυνατώτερον, καταντά πικρός περίγελως και αιτία σκανδάλου. Τοιαύτη ουδετερότης πολεμεί υπόκρυφα και κλεπτικώς τον αδύνατον, διότι, των βοηθημάτων μη γινομένων κατά αναλογίαν των δυνάμεων εκάστου των μερών, τότε είναι το αυτό ή ως αν έχυνέ τις έλαιον εις πυρκαϊάν, καίουσαν εν ταυτώ δύο οικίας, με την απάνθρωπον ελπίδα του να ίδη την μικροτέραν προκατηναλωμένην υπό του πυρός.
Τοιαύτη πολιτική προξενεί φρίκην, και όμως αι Δυνάμεις φρικωδέστερα κατέπραξαν. Η Ρωσσία, Δύναμις εκ των ισχυροτέρων, εδέχθη και εφύλαξεν, ως και η Πρωσσία, ουδετερότητα ακριβώς απαγορευτικήν ως προς τους Τούρκους και ως προς τους Έλληνας. Και επομένως ούτε έδωκεν, ούτε ανεκτήν έκρινε καμμίαν βοήθειαν. Η Ρωσσία μάλιστα κατεπάτησε την ακριβή ουδετερότητα ως προς το Ελληνικόν έθνος, διότι παρεσύρθη και έρριψε κατ’ αυτού φρικτά πολιτικά αναθέματα εις Λαϊμπάχ, εις Βερόναν και εις Τσέρνοβιτς. Το δε δικαίωμα, όπερ έχει διά των συνθηκών της με την Τουρκίαν, του να μεσολαβή εις τα ανατολικά πράγματα, κατέστη δικαίωμα βασάνου και καταδίκης των Ελλήνων.
Η Αγγλία μέχρι του 1823 έτους συνέδραμε τους Τούρκους και κατεπόνησε τους Έλληνας καθόσον εγειτνίαζε μάλιστα με αυτούς, και ο Σουλτάνος χρεωστεί την διατήρησιν των Πατρών, της Πρεβέζης και της Πάργας, την καταστροφήν του Γαλαξιδίου και την παράδοσιν του Σουλίου εις τους Άγγλους. Μετά ταύτα έδειξε σύστημα ουδετερότητος επιεικεστέρας και ευμενούς προς τους Έλληνας. Από δε τον Οκτώβριον του 1825 εκήρυξεν ακριβώς απαγορευτικήν ουδετερότητα, δια ν’ αποσκεδάση δήθεν τας υπονοίας, αι οποίαι εγεννήθησαν από την πράξιν της 24ης Ιουλίου, δι’ ής τινές εκ των αρχηγών της Ελλάδος διεπίστευσαν την αυτονομίαν της ως παρακαταθήκην εις μόνην την Αγγλίαν.
Της δε Αυστρίας την ουδετερότητα εξετίμησε κατ’ αξίαν όλη η Ευρώπη. Η γελοία αυτής ουδετερότητα, προσβάλλουσα τον αδυνατώτερον, βοηθεί τους Τούρκους και καταπολεμεί απανθρώπως τους Έλληνας, και ερεθίζει τας Δυνάμεις εναντίον των με την πρόφασιν ζημιών του εμπορίου, και τους κατασκοπεύει χάριν των Τούρκων δια της ναυτικής αυτής μοίρας εις τα ανατολικά μέρη, και τους υβρίζει και τους συκοφαντεί εις τινας εφημερίδας, πλέκουσα αφ’ ετέρου εγκώμια εις τους Τούρκους, και μεσολαβούσα δραστηριώτατα υπέρ του Σουλτάνου…
Η δε ουδετερότης της Γαλλίας είναι ανεξήγητος. Συγχωρεί πολλά εις τους Τούρκους και ολίγα εις τους φίλους των Ελλήνων, των οποίων δεν δύναται να παραλύσει τους αγώνας. Οι υπουργοί της Γαλλίας ενθαρρύνουν τας στρατολογίας, τας ναυπηγήσεις και τας παντοίας προμηθείας, τας γινομένας υπέρ του σατράπου της Αιγύπτου. Η γαλλική σημαία καταισχύνεται υπηρετούσα τους εχθρούς του Σταυρού. Γαλλική φρεγάτα εβόλισε τα νερά των Ψαρρών, και η νήσος εκείνη έπεσε εις τας χείρας των Τούρκων. Οι θησαυροί του Μεχμέτ-αλή πλέουσιν ασφαλώς υπό την σκιάν των Κρίνων, και η Κυβέρνησις του χριστιανικώτατου Βασιλέως συγκαταβαίνει τόσον, ώστε λέγεται φίλη ενός επάρχου, ενός υπαλλήλου σατράπου…
«Σήμερον μάλιστα οι Έλληνες έχουν δικαίωμα να καταστούν ολομελές έθνος και αδιαίρετον, όσον μέτριοι και αν είναι οι πόροι του. Έφερον τας αυτάς αλύσεις, τας συνέτριψαν ομού, ανέμιξαν το αίμα των εις τας μάχας. Τούτο είναι η ιερά αδελφότης της αφοσιώσεως και του θανάτου»
Ιδού η ουδετερότης της χριστιανικής Ευρώπης εις τον πενταετή αγώνα, τον οποίον οι χριστιανοί της ανατολής αγωνίζονται επί τοσούτον ενδόξως κατά των Μουσουλμάνων της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. Εντεύθεν αποδείκνυται ότι οι Έλληνες το αήττητον όπλον του Σταυρού προβαλλόμενοι ενίκησαν τους Τούρκους, και έπεται ο συλλογισμός ότι αι χριστιανικαί δυνάμεις οφείλουσι να τους απονείμωσι δικαιοσύνην και ν’ ανακηρύξωσι την ελευθερίαν και ανεξαρτησίαν των…
Δύο τύχαι αντίθετοι, αλλ’ αμφότεροι ένδοξοι, αναμένουσι τους Έλληνας: η ελευθέρωσις ή ο εξολοθρευμός, η εθνική ανεξαρτησία ή η απόσβεσις του Ελληνικού ονόματος. Εάν νικήσωσι τους αγρίους εχθρούς των, οι νικηταί δεν είναι αμφιβολία, ότι θα εύρουν φίλους και προστάτες, και οι κηδεμόνες της ισορροπίας της Ευρώπης δεν θα αντισταθούν ουδέ στιγμήν εις τον νέον τούτον πολιτικόν συνδυασμόν. Αλλ’ εάν ηττηθούν και τα μεσημβρινά μέρη της Ελλάδος κατοικηθούν υπό Αιγυπτίων και βαρβάρων και τους εγχειρισθή η δίστομος ρομφαία της Ευρωπαϊκής τακτικής, τότε αλλοίμονον εις τα κυβερνήσεις και εις τους λαούς…
Δεν μένει λοιπόν εις τας Δυνάμεις άλλο καταφύγιον ειμή να μεσολαβήσουν εντόνως εις τα ανατολικά πράγματα, όχι δια να σύρουν πάλιν τους Έλληνας υπό την εξουσίαν των εχθρών των με κανέν χονδρόν κάλυμα της δουλικής των καταστάσεως (διότι τοιαύτη μεσολάβησις θα καταντήση ολεθριωτέρα και μιαρωτέρα ως προς τους αγαθούς ανθρώπους και από αυτήν την ουδετερότητα) ουδέ δια να τους καθυποβάλουν εις τινα προστασία, μοναδικήν, ήτις αφεύκτως θ’ ανατρέψη τας καθεστώσας της Ευρώπης σχέσεις, αλλά δια να προμηθεύσουν εις την κυρίως Ελλάδα υπό την ομόφωνον συνομολόγησιν και εγγύησιν αυτών βεβαίαν πολιτικήν ανεξαρτησίαν. Περί δε των συνόρων αυτής ημπορούν να διαπραγματευθούν επομένως…
Σήμερον μάλιστα [οι Έλληνες] έχουν δικαίωμα να καταστούν ολομελές έθνος και αδιαίρετον, όσον μέτριοι και αν είναι οι πόροι του. Έφερον τας αυτάς αλύσεις, τας συνέτριψαν ομού, ανέμιξαν το αίμα των εις τας μάχας. Τούτο είναι η ιερά αδελφότης της αφοσιώσεως και του θανάτου.
Εις δε τον καιρόν, καθ’ όν αι Κυβερνήσεις αγωνίζονται να περιστείλουν ή να καταργήσουν την ποινήν του θανάτου εις τόπους, όπου κανείς δεν καταδικάζεται ακρίτως εις θάνατον, ας προσέξουν πριν εκδώσουν απόφασιν θανάτου καθ’ ολόκληρου έθνους. Οι Τούρκοι θα επιφορτισθούν να την εκτελέσουν. Η Βλαχομολδαβία, η Σερβία και τα παράλια της Ηπείρου έγιναν θύμα φανταστικών εγγυήσεων. Αν δε η ευρωπαϊκή μεσολάβησις δεν δώση εις την Ελλάδα την ανεξαρτησίαν που απέκτησε, τούτο θα γίνη αρχή φρικωδεστάτων συμφορών.
* Εδώ παρουσιάζονται εκτενή αποσπάσματα από το κείμενο του Καποδίστρια, που παρατίθεται από τον Διονύσιο Κόκκινο στο έργο του «Η Ελληνική Επανάστασις» (τόμος 10, σελ. 72-77). Ο Διον. Κόκκινος διευκρινίζει ότι καταγράφει τα κύρια σημεία της μετάφρασης του κειμένου στα ελληνικά, η οποία δημοσιεύθηκε αρχικά στη «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος» στο Ναύπλιο. Ολόκληρο το σωζόμενο κείμενο θα δημοσιευθεί την επόμενη εβδομάδα στην ηλεκτρονική σελίδα του Δρόμου.
