του Γιάννη Σχίζα
Ό,τι είναι ο χρυσός για τη μεταλλευτική παραγωγή, είναι ο καρπός του ελαιόδενδρου για τη φυτική. Η Ευρώπη δεν είναι η μόνη ήπειρος που παράγει ελαιόλαδο, όμως η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή παραγωγή συγκεντρώνεται στη λεκάνη της Μεσογείου, με την Ισπανία και την Ιταλία να καταλαμβάνουν τις δύο πρώτες θέσεις και την Ελλάδα να είναι στην τρίτη. Η χώρα μας κατέχει περίπου το 13% της ελαιοπαραγωγής σε παγκόσμιο επίπεδο, που αντιστοιχεί σε 300.000 έως 400.000 τόνους, ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες της ελαιοκομικής χρονιάς. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνούς Συμβουλίου Ελαιοκομίας (IOC), οι ελληνικές εξαγωγές επιτραπέζιων ελαιών το 2023 ανήλθαν σε 195,5 χιλιάδες τόνους, σημειώνοντας μια αύξηση σε σχέση με το 2022 που ήταν στους 172,8 χιλιάδες τόνους (+13,1%). Από την άλλη, οι ισπανικές εξαγωγές επιτραπέζιων ελαιών το 2023 ανήλθαν σε 281,6 χιλιάδες τόνους, σημειώνοντας μείωση σε σχέση με το 2022 , που ήταν στους 329,8 χιλιάδες τόνους (-14,6%). Οι υψηλές τιμές παραγωγού και, κατ’ επέκταση, οι τιμές στην κατανάλωση ενθαρρύνουν τη στροφή σε φθηνότερα βρώσιμα έλαια ή μειώνουν τις ποσότητες ή/και τη συχνότητα αγοράς ελαιολάδου. Η κατά κεφαλήν κατανάλωση ελαιολάδου στην Ευρωπαϊκή Ένωση αναμένεται να μειωθεί το 2023/24, πέφτοντας στα 2,6 κιλά, μείωση 19,2% σε σύγκριση με τον μέσο όρο της πενταετίας, ενώ οι εξαγωγές της Ε.Ε. εκτιμάται ότι θα μειωθούν το 2023/24, κατά περίπου 10%.
Την ίδια στιγμή, η Ε.Ε. θα παραμείνει μια ελκυστική αγορά για εισαγωγές, τόσο λόγω της χαμηλότερης εγχώριας διαθεσιμότητας όσο και λόγω των υψηλότερων τιμών. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, οι εισαγωγές στην Ε.Ε. αναμένεται να φτάσουν τους 200.000 τόνους στο τέλος του τρέχοντος καλλιεργητικού έτους (αυξήθηκαν κατά 20% το διάστημα Οκτώβριος 2023 – Φεβρουάριος 2024).
Η σταδιοδρομία της Ελιάς
Η Ελιά ξεκινάει τη γήινη σταδιοδρομία της από τα φτωχά εδάφη και παραμένει σε εκτάσεις που, κατά κύριο λόγο, δεν είναι αρδεύσιμες. Στις Κυκλάδες οι αρχαιολογικές έρευνες έφεραν στην επιφάνεια απολιθωμένα φύλλα ελιάς, ηλικίας 50 έως 60.000 ετών. Στον ελλαδικό χώρο η ελαιοκαλλιέργεια τοποθετείται ανάμεσα στα 3800 και 2100 π.Χ., αλλά η παραγωγή ελαιολάδου θεωρείται δείγμα ανώτερου πολιτισμού. (1) Πάντως στην Αθήνα των κλασικών χρόνων θεωρούσαν την ελιά ιερό δένδρο και έπαιρναν ειδικά μέτρα προστασίας της. Ο Σοφοκλής στον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» γράφει:
Το κλωνάρι της γκρίζας ελιάς τα παιδιά μας τρέφει/
Και αυτή ούτε νιος ούτε γέρος ούτε κανείς στρατηγός/
Δεν θα γίνει ποτέ ν’ αφανίσει/
Με το χέρι του σαν θα την κόψει/
Γιατί το άγρυπνο μάτι του Δία/
Της ελιάς που’ ναι τούτος προστάτης/
Την προσέχει πολύ κι η θεά Αθηνά
Το ελαιόδεντρο είναι το δέντρο των φτωχών, που βγαίνει κυρίως σε λεπτά, επικλινή και μη εύφορα εδάφη, στη μυθολογία δε λέγεται ότι ήταν αποτέλεσμα της νίκης της Θεάς Αθηνάς πάνω στον Θεό της Θάλασσας Ποσειδώνα. Πάντως οι Αθηναίοι διακρίθηκαν για την πρώιμη έκθλιψη των καρπών και την παραγωγή ελαιολάδου.
Η διασπορά του ελαιόδενδρου
Η καλλιέργεια της ελιάς εντατικοποιήθηκε στη συνέχεια, επί βυζαντινής περιόδου επεκτάθηκε ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο και αποτέλεσε σημαντική πρόσοδο της ελληνικής γεωργίας σε όλους τους επόμενους αιώνες. Αλλά και η Βόρεια Αφρική ήταν παλαιόθεν μια σημαντική ελαιοπαραγωγική δύναμη: Ο Βιργίλιος περιγράφει την ίδρυση της Καρχηδόνας το 814 π.Χ. από τη Διδώ –που ήταν στην Ελληνική Μυθολογία πριγκίπισσα της Τύρου και ίδρυσε την Καρχηδόνα– και τους Φοίνικες, οι οποίοι εισήγαγαν τα νομίσματα, την αλφάβητο, τους αριθμούς και την ελιά, ως βασικά σύμβολα πολιτισμού. (2) Η μεταγενέστερη κατάληψη της βόρειας Αφρικής από τους Μωαμεθανούς ήταν επόμενο να επηρεάσει και το Κοράνι. «Το φως του Αλλάχ μοιάζει με το φως μιας λάμπας που μέσα από το γυαλί αστράφτει σαν ένα λαμπερό αστέρι και φωτίζεται από την ελιά –το ευλογημένο δέντρο– που δεν ανήκει ούτε στην ανατολή ούτε στη δύση, και το λάδι της φωτίζει χωρίς να το αγγίζει η φωτιά: Φως πάνω στο φως».
Ο ιστορικός Fernand Braudel γράφει: «Μεσόγειος. Κατεβαίνοντας από Βορρά προς Νότο η πρώτη ελιά που συναντάμε την αναγγέλλει και ο πρώτος Φοινικώνας ορίζει το τέλος της.» Με αυτή και άλλες δηλώσεις, ο Γάλλος συγγραφέας δείχνει την αλληλεπίδραση κλίματος και φυτοκάλυψης.
Σήμερα ο Αντώνης Καπετάνιος γράφει ότι η ελιά αποτελεί εξαιρετικό μέσο αποθήκευσης του διοξειδίου του άνθρακα, εκτός από το ότι παραχωρεί τον κορμό της για βιότοπο πολλών πουλιών (3): «Ορισμένα είδη πουλιών, όπως για παράδειγμα η κουκουβάγια, ο τσαλαπετεινός, η καρακάξα κ.ά., φτιάχνουν τις φωλιές τους στις κουφάλες των κορμών των αιωνόβιων ελαιόδενδρων. Από τα αποδημητικά πουλιά χαρακτηριστικά είναι το Erithacusrubecula και το ψαρόνι, που παρατηρούνται πολύ συχνά στους ελαιώνες την περίοδο του χειμώνα.»
Εξάλλου για τον παλιό, παραδοσιακό ελαιώνα, που υστερεί σε απόδοση ελαιών αλλά είναι ιδιαίτερα ωφέλιμος από περιβαλλοντική άποψη, γράφει ο ίδιος: «Αποδίδει οξυγόνο στην ατμόσφαιρα, συγκρατεί το έδαφος από τη διάβρωση, κατακρατεί το νερό της βροχής και βοηθά στη διείσδυσή του στο έδαφος, αποτελεί δεξαμενή άνθρακα δεσμεύοντας μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα, συντηρεί άγρια χλωρίδα και πανίδα… Σε περιοχές δε με μικρή δασική κάλυψη, οι ελαιώνες αντιπροσωπεύουν πολύτιμη ανθρακοδεξαμενή που μπορεί να παγιδεύει μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα. Η ελιά συμβάλλει κατά αυτόν τον τρόπο στην άμβλυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου μέσω της σταθεροποίησης του CO2 στο εσωτερικό της βιομάζας του.»
Το δέντρο χάρη στην υψηλή του αξία ήταν επόμενο να εισβάλει και στην Πολιτική! Το σύνθημα «ελιά – ελιά – και Κώτσο Βασιλιά» κυριάρχησε στη συνθηματολογία των αντιβενιζελικών-βασιλοφρόνων, παραπέμποντας έμμεσα στη γη και στην αγροτική κατάσταση. Το σύνθημα, που κυκλοφόρησε με αυτή ή παρεμφερή μορφή στις εκλογές του 1920, ήταν εμπνευσμένο από τον «Βαφτιστικό», μια οπερέτα του Θεόφραστου Σακελλαρίδη.
Στην επαρχία Απουλίας οι Ιταλοί αγρότες συνηθίζουν να κλαδεύουν την κορυφή των ελαιόδενδρων, για να μπορούν να τα τρυγήσουν από το έδαφος. Αντίθετα στην Ελλάδα οι ελιές αφήνονται να πάρουν ογκώδεις διαστάσεις, έτσι ώστε ο καρπός τους να συλλεχθεί κυρίως όταν πέσει κάτω. Αυτό κάνει τα ελαιόδεντρα πιο θεαματικά, αλλά όχι και τόσο επικερδή, όμως σ’ αυτή τη συνήθεια υπάρχουν εξαιρέσεις: Λόγου χάρη στο Γύθειο συνηθίζουν να κάνουν πεζούλες για τα ελαιόδεντρα και να τα διατηρούν σε χαμηλό ύψος…
Θυμάμαι το 1987, στον ελληνικό βορρά, όπου υπήρχαν αλλεπάλληλες φυτείες με ελαιόδεντρα, να έχουν ξεραθεί λόγω του μεγάλου παγετού. Μετά από κάμποσα χρόνια, πληροφορήθηκα ότι οι καλλιεργητές επανήλθαν δριμύτεροι, φυτεύοντας νέα ελαιόδεντρα, πιθανόν μαθαίνοντας για το φαινόμενο του θερμοκηπίου… Πάντως ο πόνος ψυχής ήταν μεγάλος το 2021, με τις τεράστιες πυρκαγιές, όταν οι ελιές έστεκαν καμένες, στη Βόρεια Εύβοια και σε άλλα μέρη.
Τρόφιμο υψηλού κόστους
Το 2014 στο Μουσείο Μπενάκη εκτίθονταν διάφορα είδη ελαιολάδου, από τα οποία ξεχώρισε ένα, που έκανε 7 ευρώ τα 250 ml, υπερπαρθένο κατά δήλωση των πωλητών του και το οποίο προοριζόταν να καταναλίσκεται ωμό, δηλαδή μόνο για σαλάτες… Επίσης στον ίδιο χώρο υπήρχε ελαιόλαδο από αυθεντικά ελαιόδεντρα, που δεν είχαν εμβολιαστεί ή άλλως πως βελτιωθεί, που έκαναν το «original» αγουρέλαιο. Τιμή ανά 1.000 ml: 70 ευρώ!
Ο ελαιώνας των Αθηνών κατελάμβανε κάποτε μεγάλη έκταση και ήταν μια πραγματική διασημότητα. Η αείμνηστη Τατιάνα Σταύρου στο έργο της «Ελιά – η βιογραφία ενός δένδρου» (4) παρέθετε την άποψη του Φελίξ Μποζούρ, ο οποίος το 1797 καταμαρτυρούσε περί του «αφθονότατου και ωραίου ελαιολάδου των Αθηνών».
Μετά την επιτυχημένη σταδιοδρομία της ελιάς στην παραγωγή, υπήρξε μια περίοδος του ανθυγιεινού χαρακτήρα των σπορελαίων. Αυτά τα τελευταία, αποτέλεσμα της έκθλιψης διαφόρων καρπών –όπως της σόγιας, του ηλίανθου, του καλαμποκιού– είναι πολύ επεξεργασμένα και συνήθως χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ακόμη πιο επεξεργασμένων τροφίμων, ενώ διαθέτουν υψηλά επίπεδα ωμέγα-6 λιπαρά, τα οποία μπορούν (κατά την άποψη ειδικών) να οδηγούν σε φλεγμονή. Μερικές φορές μάλιστα προστίθενται σε τρόφιμα που διατίθενται στο εμπόριο ως υγιεινά, όπως κράκερ ολικής αλέσεως, προϊόντα ψωμιού, μπάρες πρωτεΐνης, σάλτσες ή ακόμη και σοκολάτες.
Το ελαιόδενδρο έχει πολλές χρήσεις –κοινωνικές, αθλητικές και εκκλησιαστικές– ενώ επίσης χρησιμοποιείται για λόγους διακοσμητικούς. Στην Ιταλία αφήνουν μικρές τουφίτσες στον κορμό του, που το κάνουν χάρμα οφθαλμών…
H Ελιά είναι εύφλεκτη, όχι όμως τόσο όσο το Πεύκο. Επίσης δεν επιτρέπει βλάστηση κάτω από αυτήν, και κατ’ αυτόν τον τρόπο αμύνεται από τις πυρκαγιές. Η ασθένεια από την οποία έπασχε το δέντρο είχε θορυβήσει προ ετών τους πάντες –παραγωγούς και καταναλωτές– πλην όμως δεν διαδόθηκε όπως αναμενόταν.
Το 1985-89 επιχειρήθηκε η εξάλειψη 1.000.000 ελαιοδένδρων για να αξιοποιηθεί η αντίστοιχη έκταση για την καλλιέργεια αβοκάντο! Ευτυχώς όμως, ο ευφάνταστος υπουργός Γεωργίας Γιάννης Ποτάκης δεν πέτυχε σε αυτή την επιδίωξη…
Παραπομπές
1) «12 μήνες με την ελιά», έκδοση Επιμελητηρίου Μεσσηνίας.
2) «Οι δρόμοι της ελιάς και της Μεσογείου», έκδοση Πολιτιστικού Ιδρύματος 2006, Επιμελητήριο Μεσσηνίας.
3) Αντώνη Καπετάνιου «Τα δένδρα π’ αγαπούμε, τα πληγώνουμε! Ωδή σε τρία δένδρα: στην ελιά, στη δρυ, στο πεύκο», έκδοση ιδίου, Αθήνα 2022.
4) Τατιάνα Σταύρου, «Ελιά – η βιογραφία ενός δένδρου», εκδόσεις Ηλίβατον.
