Στο προηγούμενο φύλλο, στο Α΄ μέρος του κειμένου που συνεχίζεται σήμερα, έγιναν ορισμένες εισαγωγικές νύξεις και εκτιμήσεις για το τι μπορούμε να εννοούμε με τον όρο «κοινωνική διαθεσιμότητα», για ορισμένες νέες προωθημένες μορφές χειραγώγησης και διαχείρισης της κοινωνικής ζωής εν γένει. Μιλήσαμε επίσης για μια αίσθηση παντοδυναμίας των ελίτ, που τις κάνει να προωθούν αυτές τις νέες μορφές χειραγώγησης ακυρώνοντας μέχρι και τον δημόσιο χώρο και την κοινωνικότητα εν γένει. Επίσης κάναμε ένα «μικρό» άλμα στο παρελθόν (18ο αιώνα) για να θυμίσουμε διακηρύξεις και συνθήματα της ανερχόμενης αστικής τάξης. Τελειώναμε δε το σημείωμα με την ακόλουθη φράση: «Παραμένει το ερώτημα του τίτλου μας: Είναι δυνατή μια νέα κοινωνική διαθεσιμότητα; Το άλμα που κάναμε στο παρελθόν, τα 200 και πάνω χρόνια που μεσολάβησαν, έχουν ένα ειδικό περιεχόμενο που μπορεί να εξηγήσει το πώς και γιατί φθάσαμε στη σημερινή κατάσταση. Σε αυτά θα αναφερθούμε στο επόμενο φύλλο». Με αυτά θα ασχοληθούμε λοιπόν στο παρόν σημείωμα.
Η διττή επανάσταση και τι γέννησε
Ο Έρικ Χομπσμπάουμ, εξετάζοντας την ίδια περίοδο, θα κάνει λόγο για «διττή επανάσταση»: τη βιομηχανική επανάσταση που έγινε στην Αγγλία και την Αστική Επανάσταση στη Γαλλία. Χρονικά συμπίπτουν αυτές οι δύο ιστορικές διαδικασίες, και μεταμορφώνουν με εξαιρετική ταχύτητα τον σύγχρονο κόσμο. Μάλιστα ο Χομπσμπάουμ θα ισχυριστεί πως η «διττή επανάσταση» προκάλεσε «τον μεγαλύτερο μετασχηματισμό στην ιστορία της ανθρωπότητας από την μακρινή εποχή που ο άνθρωπος εφεύρε τη γεωργία και τη μεταλλουργία, τη γραφή, την πόλη και το κράτος». Και θα συνεχίσει: «Η επανάσταση αυτή μεταμόρφωσε και εξακολουθεί να μεταμορφώνει τον κόσμο». Αυτά βέβαια γράφονταν το 1961 στο έργο του «Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848».
Για τη δική μας «συζήτηση» το διττό στοιχείο της ανάλυσης, δηλαδή τόσο της εξέλιξης του οικονομικού παράγοντα και των αλλαγών που επιφέρει, όσο και της πολιτικής διαμόρφωσης-συγκρότησης και της εξέλιξής τους μέσα από αντιφατικά και ανταγωνιζόμενα στοιχεία, έχει ιδιαίτερη σημασία για το θέμα που μας απασχολεί. Ποτέ η μία ή άλλη σφαίρα (οικονομία και πολιτική) δεν κινήθηκαν σε απόλυτη αυτονομία η μία από την άλλη, και δεν νοείται να αντιμετωπίζεται ο καπιταλισμός, η καπιταλιστική οργάνωση, μόνο με οικονομικούς όρους.
Το κύριο χαρακτηριστικό της νεώτερης εποχής, της μετά το 1789, ήταν η «εισβολή» των μαζών στο πολιτικό προσκήνιο με τρόπο ορμητικό και πρωτόγνωρο. Κι ίσως αυτό να είναι ένα από τα πιο βασικά στοιχεία της νεώτερης πολιτικής. Η αστική τάξη ως ανερχόμενη δύναμη έπρεπε να γκρεμίσει τον παλιό κόσμο, το παλαιό καθεστώς, και για να το κάνει αυτό χρειάστηκε μιαν επανάσταση. Αλλά για να πετύχει τους στόχους της χρειαζόταν τη δύναμη των πλατιών μαζών, κι έτσι συμπαρέσυρε στη δράση στρώματα και τάξεις που δεν είχαν μέχρι τότε κάποια συμμετοχή στην κρατική, πολιτική οργάνωση και ζωή. Προϋπήρξε βέβαια μια περίοδος ιδεολογικής προετοιμασίας, προετοιμασίας των πνευμάτων μέχρι τη στιγμή της επανάστασης. Αλλά από τη στιγμή της έκρηξης και στο εξής, η συμμετοχή των πλατιών μαζών στην πολιτική, στον πολιτικό στίβο, στη νέα πολιτειακή και κρατική οργάνωση, έγινε ένα αναπόσπαστο στοιχείο της κοινωνικής ζωής.
Ο φιλελευθερισμός, για να επικρατήσει σαν κυρίαρχο μοντέλο στον καπιταλιστικό κόσμο, αρχικά χρειάστηκε τον δημοκρατικό ριζοσπαστισμό, διότι χωρίς αυτόν δεν θα προσελκύονταν στον πολιτικό στίβο οι μάζες. Όταν επικράτησε η αστική τάξη, προχώρησε γρήγορα σε συμβιβασμούς με την αριστοκρατία, τον μεγάλο κλήρο και τμήματα της φεουδαρχίας για να ανακόψει τη φόρα του ριζοσπαστισμού. Σε αυτόν τον «δρόμο», όπου συνυπήρχαν πολλά αντιφατικά στοιχεία και ανταγωνισμοί, αναδύθηκε μια νέα πραγματικότητα: η εθνοκρατική συγκρότηση, ένα ισχυρότερο και παρεμβατικότερο κράτος, ένας νέος τύπος πολιτικής, μεγάλες δυνάμεις, μεγάλα εθνικά και κοινωνικά κινήματα, πόλεμοι και διάλυση αυτοκρατοριών, εμφάνιση νέων κοινωνικών δυνάμεων στο προσκήνιο (εργατική τάξη).
Το κύριο χαρακτηριστικό της νεώτερης εποχής, της μετά το 1789, ήταν η «εισβολή» των μαζών στο πολιτικό προσκήνιο με τρόπο ορμητικό και πρωτόγνωρο. Κι ίσως αυτό να είναι ένα από τα πιο βασικά στοιχεία της νεώτερης πολιτικής. Η αστική τάξη για να πετύχει τους στόχους της χρειαζόταν τη δύναμη των πλατιών μαζών…
Νέο, αντιφατικό πολιτικό σκηνικό – και προλεταριοποίηση
Το σίγουρο είναι πως στις νέες συνθήκες που προκαλεί η «διττή επανάσταση», η κοινωνία μεταβάλλεται. Αυτό που ονομάζεται «δημοκρατία» εμπεριέχει την αξίωση να είναι αυξημένος ο ρόλος των απλών ανθρώπων στις κρατικές υποθέσεις. Ο φιλελευθερισμός, παρ’ όλη την κυριαρχία του, κουβαλά αντιφάσεις δισεπίλυτες: αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση μέσω εκλεγμένων σωμάτων, πολίτες με ίσο νομικό καθεστώς που δεν επιτρέπει ανοικτές διακρίσεις, κοινωνική κινητικότητα μέσω της προόδου και της εκπαίδευσης, καθώς και ασαφή όρια ανάμεσα στα μεσαία και τα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας… όλα αυτά δημιουργούν ολοένα και περισσότερες αντιθέσεις και αντιφάσεις, που η επίλυσή τους δεν μπορεί να γίνει όπως πριν και όπως παλιά. Οι παλιές και νέες δυνάμεις του πλούτου έπρεπε να αμυνθούν με καινούργιους τρόπους, και ιδιαίτερα μετά το 1848 αυτές οι δυνάμεις έπρεπε να μάθουν να πολιτεύονται στο όνομα του λαού. Τα νέα πολιτικά συστήματα έπρεπε να δώσουν χώρο στις μάζες, αλλά να διατηρούν τον έλεγχο και την εξουσία τους. Επίσης να μην διστάζουν να συντρίβουν τις πιο οξείες αμφισβητήσεις από μεριάς των φτωχών, των εξεγερμένων, των πεινασμένων, των επαναστατημένων.
Μετά το 1860 παρατηρούμε μια απρόθυμη προσέγγιση προς τον δημοκρατικό συνταγματισμό: τα συντάγματα καθιερώνονται μετά από μεγάλες λαϊκές κινητοποιήσεις και αγώνες. Η πολιτική ζωή εντός των χωρών αρχίζει να συγκροτείται με τον κοινοβουλευτισμό, τα κόμματα, το βάρος που έχει ο τύπος και το εκλογικό δικαίωμα σιγά-σιγά διευρύνεται.
Πλάι ή παράλληλα με αυτό το νέο πολιτικό σκηνικό αρχίζει να διαμορφώνεται και ένα άλλο επίπεδο, που θα πάρει ιδιαίτερες διαστάσεις και θα επηρεάσει καθοριστικά την πορεία του πολιτικού πεδίου: οι αγροτικές μάζες σπρώχνονται προς την πολεοποίηση και την προλεταριοποίηση. Αναδύεται και μεγαλώνει μια νέα τάξη, το προλεταριάτο, που αρχίζει να εμφανίζεται με αυτόνομο τρόπο μέσα από τις συνεργατικές ενώσεις, τα συνδικάτα, τους συνεταιρισμούς, τα εργατικά και σοσιαλιστικά κόμματα. Με δυο λόγια, η αστική τάξη πραγμάτων δεν καταργεί διόλου την ανισότητα και πολλαπλασιάζει τον κοινωνικό ανταγωνισμό. Ο κοινωνικός ανταγωνισμός αποτελεί κεντρικό γνώρισμα της νέας εποχής και, ανεξάρτητα από τις δυνατότητες χειρισμού, χειραγώγησης, καταστολής που μπορεί να διαθέτει ο κόσμος του πλούτου, δεν μπορεί να τον αποτρέψει, να τον εξαλείψει. Από μια στιγμή και έπειτα όλα είναι συνέπεια του συσχετισμού δυνάμεων που υπάρχει μέσα στην κοινωνία.
Ο χειρισμός του «κοινωνικού ζητήματος» εσωτερικά σε κάθε χώρα και σε παγκόσμιο επίπεδο από συνασπισμούς αντιδραστικών δυνάμεων έχει κεντρική θέση στη νέα εποχή – τόση όση έχει και ο αγώνας για ηγεμονία, για συγκεντροποίηση, για αποκλεισμό ανταγωνιστικών δυνάμεων, για επικράτηση. Η είσοδος του καπιταλισμού στη μονοπωλιακή φάση, στον ιμπεριαλισμό, θα οξύνει ακόμα παραπέρα τις συγκρούσεις ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, τις συγκρούσεις απέναντι στις έμπρακτες αμφισβητήσεις του από την εργατική τάξη και τις σοσιαλιστικές επαναστάσεις, τις προσπάθειες κατάπνιξης της αφύπνισης των εθνικών και απελευθερωτικών κινημάτων σε όλο τον κόσμο.
Η σημερινή στιγμή και η θετική απάντηση στο ερώτημα
Ο 20ός αιώνας, αιώνας επαναστάσεων, πολέμων και αντεπαναστάσεων, βάζει σε νέα τροχιά ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία, σημαδεύει πιο έντονα τη νέα εποχή, διαταράσσεται πιο πολύ και πιο βαθιά και σε παγκόσμια κλίμακα, οδηγεί σε νέες διαστάσεις και δυνατότητες (αλλά και κινδύνους-απειλές) ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Η «διττή επανάσταση» συνεχίζεται στον 20ό αιώνα με νέους πρωταγωνιστές και με πιο δομικές αμφισβητήσεις. Η τρίτη και η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, το πέρασμα από την εισαγωγή της πληροφορικής στον ψηφιακό καπιταλισμό, αλλάζουν πολλά πράγματα σε διεθνή κλίμακα. Ο κόσμος μεταμορφώνεται προς μια κατεύθυνση όπου αυξάνεται η ανισότητα και η αλλοτρίωση σε πρωτόγνωρο βαθμό στην ιστορία· το βάρος μιας πλανητικής αντεπανάστασης και της υποχώρησης προηγούμενων κυμάτων επαναστάσεων και αγώνων βαραίνει την ατμόσφαιρα. Όμως μπορεί ο αρνητικός συσχετισμός που καταγράφεται να οδηγήσει στη διαπίστωση ότι σήμερα δεν είναι δυνατή μια νέα κοινωνική διαθεσιμότητα; Ποια είναι τα στοιχεία που μπορεί να αποκλείσουν την εμφάνισή της, θεωρητικά και πρακτικά;
Μια πρώτη λοιπόν απάντηση από τη μεριά μας στο γενικό ερώτημα «είναι δυνατή μια νέα κοινωνική διαθεσιμότητα;» είναι κατ’ αρχάς θετική. Πρώτον, επειδή είναι αναγκαία και επειδή προς τα εκεί σπρώχνονται τα πράγματα. Τίποτα δεν σηματοδοτεί πως το αίτημα για δημοκρατία, δηλαδή η αξίωση να είναι αυξημένος ο ρόλος και ο έλεγχος των απλών ανθρώπων στις κρατικές υποθέσεις, έχει μειωθεί ή εξασθενίσει. Πολλά και πυκνά γεγονότα σε όλο τον κόσμο (ακόμα και σε αυτήν τη φάση υποχώρησης του λαϊκού παράγοντα) το αποδεικνύουν. Ακόμα κι αν έχουμε περιπέσει σε μια φάση παθητικής και σκόρπιας αντίστασης (αντί μιας ενεργητικής, ορμητικής φάσης ανάπτυξης της λαϊκής δραστηριοποίησης), το αίτημα δημοκρατίας και δικαιοσύνης παραμένει ενεργό και κινητοποιεί. Δεύτερον, το στοιχείο της ανισότητας δεν μπορεί να παραμεριστεί, να μην ληφθεί υπόψη. Καθημερινά, σε ολόκληρο τον κόσμο έχουμε εμφανείς αντιδράσεις και αγώνες κατά της ανισότητας με όλους τους τρόπους. Τρίτον, οι μορφές ελέγχου και χειραγώγησης που εφαρμόζονται σήμερα συναντούν μια ιδιαίτερη δυσαρέσκεια και αμφισβήτηση από πλατιά λαϊκά στρώματα. Το στοιχείο διχασμένων, διχοτομημένων κοινωνιών μέσα σε μία επικράτεια, και μάλιστα μεγάλων χωρών, όπως οι ΗΠΑ και η Βραζιλία, δείχνει πως το καζάνι βράζει και η λαϊκή οργή μπορεί να πάρει μεγάλες διαστάσεις. Τέταρτον, μην ξεχνάμε πως κινήματα όπως τα «κίτρινα γιλέκα» έχουν δώσει έντονη παρουσία (και δεν έχουν σβήσει), συνδυάζοντας εθνικά σύμβολα με κοινωνικά αιτήματα, αμφισβητώντας πολιτικές και στρατηγικές του κόσμου του κεφαλαίου. Πέμπτον, και εξίσου σημαντικό, οι γεωπολιτικές αλλαγές, ο πολυπολικός κόσμος που αναδύεται, πέρα από τους κινδύνους που εγκυμονεί, παρέχει την εν δυνάμει δυνατότητα να εκφραστούν λαοί και χώρες έξω από την κυριαρχία του Δυτικού ιμπεριαλισμού, και να εκδηλωθούν νέες χειραφετητικές δυνατότητες κάτω από ορισμένους όρους.
Για όλους αυτούς τους λόγους, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η νέα κοινωνική διαθεσιμότητα υπάρχει εν τω βάθει, σαν υπαρκτό δομικό στοιχείο, πέρα από το τι εμφανίζεται στην «επιφάνεια». Ακόμα περισσότερο, θα ισχυριστούμε ότι η νέα κοινωνική διαθεσιμότητα επωάζεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους σε ολόκληρο τον πλανήτη και μέσα στους δεσμούς (ή τα δεσμά) που τον συνέχουν.
Η κοινωνική διαθεσιμότητα που αναζητιέται θα πάρει ποικίλες μορφές στη βάση εθνικών και ιστορικών ιδιαιτεροτήτων και ριζών, αλλά και θα φέρει πιο πλατιά απελευθερωτικά περιεχόμενα. Δεν θα είναι μια επιστροφή, αλλά μια «μετάβαση προς», με ηρωικά και πνευματικά φτερουγίσματα μεγάλης πνοής
«Η δίψα της ισότητας και της δικαιοσύνης»
Στα 1829 ο αρθρογράφος της εφημερίδας La Jeune France ορίζει έτσι τον ριζοσπαστισμό που είχε εμφανιστεί: «εκείνη η δίψα της ισότητας και της δικαιοσύνης, η καθολική περιφρόνηση για τις διακρίσεις που δεν προέρχονται από την προσωπική αξία, η ανάγκη του ελέγχου όλων των ενεργειών της εξουσίας, τέλος, η συνείδηση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου και του πολίτη, που τον κάνει να αντιστέκεται στην αυθαιρεσία και να αγανακτεί με την ιδέα του δεσποτισμού» (Claude Nicolet, Le radicalisme, Παρίσι 1961). Ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι αυτή η «δίψα» έχει εκλείψει, ότι δεν μπορεί να ξανακάνει την έντονη εμφάνισή της απέναντι σε εξουσίες και τάχα παντοδύναμες «αυτοκρατορίες»;
Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, όλα σπρώχνουν προς την εμφάνιση και έκφραση ενός νέου ριζοσπαστισμού, ενός σύγχρονου ριζοσπαστισμού που θα κουβαλά πάνω του και συμπυκνώσεις από την πρόσφατη ιστορία, δηλαδή την ιστορία κυρίως του 20ού αιώνα· τα προχωρήματά του, τις αποτυχίες και πισωγυρίσματα, τις αιτίες τους. Θα είναι πιο κοινωνικός, πιο χειραφετητικός, πιο βαθύς και ανθρώπινος. Η τυπική ισότητα και η ελευθερία θα αποκτήσουν πιο ουσιαστικό χαρακτήρα. Μια νέα κοινωνικότητα θα πάρει τη θέση του κατακερματισμού και της διάλυσης. Η κοινωνική διαθεσιμότητα που αναζητιέται θα πάρει ποικίλες μορφές στη βάση εθνικών και ιστορικών ιδιαιτεροτήτων και ριζών, αλλά και θα φέρει πιο πλατιά απελευθερωτικά περιεχόμενα. Δεν θα είναι μια επιστροφή, αλλά μια «μετάβαση προς», με ηρωικά και πνευματικά φτερουγίσματα μεγάλης πνοής.
Ακόμα περισσότερο: Οι σύγχρονες τάσεις του ψηφιακού καπιταλισμού και της μεταδημοκρατίας (σε Δύση και Ανατολή) σπρώχνουν σε μια περιθωριοποίηση μαζών από θεσμούς και πολιτική σφαίρα. Παράλληλα, τροποποιούν ακόμα περισσότερο τον κόσμο της εργασίας, αδειάζοντας και χώρους σύγχρονων επαγγελμάτων (μόλις πρόσφατα εξαγγέλθηκε η κατάργηση 10.000 θέσεων εργασίας σε κολοσσούς του διαδικτύου). Τέλος, με διάφορους τρόπους επιδιώκεται η ίδια η μείωση του πληθυσμού της Γης. Με διάφορους τρόπους το ίδιο το σύστημα φωνάζει ότι «κάποιοι περισσεύουν πολύ» σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής, ακόμα και σκέτα στην ίδια τη ζωή! Ο νέος ριζοσπαστισμός θα πάρει εκ των πραγμάτων έναν χαρακτήρα καθολικής υπεράσπισης της ζωής στον πλανήτη, έμβιας και ανθρώπινης. Και αυτό το στοιχείο επωάζεται σε πολύ μεγάλες κλίμακες ως στοιχείο μιας νέας συνείδησης.
***
Στο επόμενο σημείωμα θα προσγειώσουμε τους προβληματισμούς μας στο τι έφερε ο 20ός αιώνας και ο σοσιαλισμός ως προς την κοινωνική διαθεσιμότητα. Ένα τέταρτο σημείωμα θα εξετάσει το τι ήταν και τι σημαίνει η κοινωνική διαθεσιμότητα στην Ελλάδα.
